మహాత్మా గాంధీ

పీఠిక

మోహన్‌దాస్ కరంచంద్ గాంధీ - ఈ పేరు వినగానే స్మృతిపథంలో మెదిలేది ఒక సన్నని, పంచెకట్టు, కళ్లజోడు ధరించిన ఒక సామాన్య రూపం. కానీ, ఆ రూపం వెనుక దాగివున్నది ఒక అసామాన్య శక్తి, ఒక అకుంఠిత దీక్ష, ఒక అచంచలమైన విశ్వాసం. ఆయన కేవలం ఒక వ్యక్తి కాదు, ఒక సిద్ధాంతం, ఒక జీవన విధానం. భారతదేశ స్వాతంత్ర్య సంగ్రామానికి నాయకత్వం వహించి, ప్రపంచ చరిత్ర గతిని మార్చిన మహనీయుడు. ఆయనను "మహాత్మా" అని, "జాతిపిత" అని యావత్ జాతి సగర్వంగా పిలుచుకుంటుంది. ఆయన ప్రవచించిన అహింస, సత్యాగ్రహం అనే అసాధారణ ఆయుధాలతో బ్రిటిష్ వారి అపార సైనిక శక్తిని ఎదుర్కొని విజయం సాధించారు.

ఆయన ప్రాముఖ్యత కేవలం భారతదేశానికే పరిమితం కాలేదు. ఆయన జీవితం, ఆయన బోధనలు ప్రపంచవ్యాప్తంగా మార్టిన్ లూథర్ కింగ్ జూనియర్, నెల్సన్ మండేలా వంటి మహనీయులకు స్ఫూర్తినిచ్చాయి. ఆయన కేవలం రాజకీయ స్వాతంత్ర్యాన్నే కాంక్షించలేదు; సామాజిక, ఆర్థిక, నైతిక స్వాతంత్ర్యంతో కూడిన "సంపూర్ణ స్వరాజ్యం" ఆయన లక్ష్యం. ఇంతటి మహోన్నత వ్యక్తిత్వం ఒక్కరోజులో రూపుదిద్దుకున్నది కాదు. ఆయన బాల్యంలో ఎదుర్కొన్న పరిస్థితులు, కుటుంబ నేపథ్యం, చదివిన చదువు, చేసిన పొరపాట్లు, వాటి నుండి నేర్చుకున్న గుణపాఠాలు... ఇవన్నీ కలిసి "మోహన్"ను "మహాత్ముని"గా మలిచాయి. వారి జీవితంలోని ఈ ప్రాథమిక దశలను అర్థం చేసుకోవడం ద్వారా, వారి సిద్ధాంతాల మూలాలను మనం గ్రహించవచ్చు.

భాగం 1: భారతదేశంలో బాల్యం మరియు నైతిక వికాసం

1. జననం మరియు కుటుంబ నేపథ్యం

పోర్‌బందర్‌లో జననం (అక్టోబర్ 2, 1869): మోహన్‌దాస్ కరంచంద్ గాంధీ 1869, అక్టోబర్ 2వ తేదీన గుజరాత్‌లోని కఠియవార్ తీర ప్రాంతంలో ఉన్న ఒక చిన్న సంస్థానం, పోర్‌బందర్‌లో జన్మించారు. దీనిని "సుదామాపురి" అని కూడా పిలుస్తారు. గాంధీ జన్మించిన ఇల్లు మూడు అంతస్తుల భవనం, అది వారి కుటుంబం యొక్క సామాజిక స్థాయికి నిదర్శనం. ఆ బక్కపలచని బాలుడు ఒకరోజు ప్రపంచ చరిత్ర గతిని మారుస్తాడని ఆనాడు ఎవరూ ఊహించి ఉండరు.

తల్లిదండ్రులు: కరంచంద్ గాంధీ మరియు పుత్లీబాయి: గాంధీ వ్యక్తిత్వంపై వారి తల్లిదండ్రుల ప్రభావం అపారం. వారి నుండి ఆయన విలువలకు పునాదులు పడ్డాయి.

• తండ్రి - కరంచంద్ ఉత్తమ్‌చంద్ గాంధీ (కాబా గాంధీ): గాంధీ తండ్రి కరంచంద్ గాంధీ, "కాబా గాంధీ"గా ప్రసిద్ధులు. ఆయన కేవలం ప్రాథమిక విద్యను మాత్రమే అభ్యసించినప్పటికీ, తన అనుభవం, నిజాయితీ మరియు వివేకంతో పోర్‌బందర్, రాజ్‌కోట్ మరియు వాంకనేర్ సంస్థానాలకు దివాన్‌గా (ప్రధానమంత్రిగా) పనిచేశారు. ఆయన అత్యంత నిజాయితీపరుడు, ధైర్యవంతుడు మరియు నిష్పక్షపాతి. అవినీతికి ఆమడదూరంలో ఉండేవారు. ఒకసారి ఒక బ్రిటిష్ అధికారిని ధైర్యంగా ఎదిరించినందుకు ఆయనను కొంతకాలం నిర్బంధించినా, ఆయన తన పట్టును వదల్లేదు. తండ్రి యొక్క ఈ సత్యసంధత, నిర్భయత్వం, పరిపాలనా దక్షత మరియు ఆచరణాత్మక దృక్పథం గాంధీకి స్ఫూర్తినిచ్చాయి.

• తల్లి - పుత్లీబాయి గాంధీ: గాంధీ జీవితంపై అత్యంత గాఢమైన ప్రభావం చూపిన వ్యక్తి ఆయన తల్లి పుత్లీబాయి. ఆమె అత్యంత భక్తిపరురాలు. రోజూ పూజలు చేయకుండా, దేవాలయానికి వెళ్లకుండా భోజనం చేసేవారు కాదు. చాతుర్మాస్య వ్రతం వంటి కఠినమైన ఉపవాస దీక్షలను నిష్ఠగా ఆచరించేవారు. ఒకసారి వర్షాకాలంలో సూర్యుడిని చూసే వరకు భోజనం చేయనని శపథం చేశారు. పిల్లలు ఆకాశంలో సూర్యుడు కనిపించాడని చెప్పగానే ఆమె చూడటానికి వెళ్లేసరికి, మేఘాలు మళ్లీ కమ్మేసేవి. "ఫర్వాలేదు, ఈ రోజు నా నొసట భోజనం రాసిపెట్టి లేదు" అని ఆమె నిరాహారంగా ఉండేవారు. తల్లి యొక్క ఈ దృఢ సంకల్పం, దైవభక్తి, కఠోర నియమాలు, సేవాభావం గాంధీలో ఆత్మశిక్షణ మరియు నైతిక స్థైర్యాన్ని పాదుకొల్పాయి.

కుటుంబ సంప్రదాయాలు మరియు మతపరమైన వాతావరణం: గాంధీ కుటుంబం హిందూ మతంలోని వైష్ణవ సంప్రదాయానికి చెందినది. అయితే, గుజరాత్‌లో బలంగా వేళ్లూనుకున్న జైన మత ప్రభావం వారి కుటుంబంపై, ముఖ్యంగా గాంధీపై గాఢంగా ఉంది. జైన మతం బోధించే అహింస (ఏ జీవికీ హాని తలపెట్టకపోవడం), ఉపవాసం, శాకాహారం వంటి సూత్రాలన్నీ గాంధీ తత్వశాస్త్రంలో అంతర్భాగాలుగా మారాయి. గాంధీ తండ్రి దివాన్‌గా ఉన్నందున, వారి ఇంటికి హిందువులతో పాటు ముస్లింలు, పార్శీలు, జైనులు కూడా వస్తూ ఉండేవారు. వారి మధ్య జరిగే మతపరమైన చర్చలను గాంధీ శ్రద్ధగా వినేవారు. ఇది ఆయనలో సర్వమత సమానత్వ భావనకు బీజం వేసింది. చిన్నప్పుడు చీకటి అంటే భయపడే గాంధీకి, వారి ఇంట్లోని దాసి ‘రంభ’ భయం వేసినప్పుడల్లా "రామనామం" జపించమని సలహా ఇచ్చింది. ఆ నామం ఆయనకు జీవితాంతం తోడుగా నిలిచింది.

2. రాజ్‌కోట్‌లో విద్య మరియు ఆదర్శాల అంకురార్పణ

గాంధీ ఏడవ ఏట, వారి కుటుంబం రాజ్‌కోట్‌కు మారింది. ఇక్కడ ఆయన ప్రాథమిక మరియు ఉన్నత పాఠశాల విద్యను ఆల్ఫ్రెడ్ హైస్కూల్‌లో అభ్యసించారు. ఈ దశలో ఆయన జీవితాన్ని మలుపుతిప్పిన అనేక ముఖ్యమైన సంఘటనలు జరిగాయి.

• ఒక సాధారణ విద్యార్థి: విద్యాభ్యాసంలో గాంధీ అసాధారణ ప్రతిభ కనబరచిన విద్యార్థి ఏమీ కాదు. ఆయన చాలా బిడియస్తుడు, సిగ్గరి మరియు సగటు విద్యార్థి. తోటి విద్యార్థులతో పెద్దగా కలిసేవారు కాదు, ఎవరైనా తనను ఎగతాళి చేస్తారేమోనన్న భయంతో ఉండేవారు.

• బాల్య వివాహం - కస్తూర్బాతో: ఆనాటి సంప్రదాయం ప్రకారం, గాంధీకి తన 13వ ఏట, తనతో సమాన వయస్కురాలైన కస్తూర్బాయితో వివాహం జరిగింది. ఈ బాల్య వివాహం ఆయన చదువుపై ప్రతికూల ప్రభావం చూపింది. ఒక విద్యా సంవత్సరాన్ని ఆయన కోల్పోవాల్సి వచ్చింది. భవిష్యత్తులో స్త్రీల సమానత్వం, వారి హక్కుల కోసం పోరాడటానికి, బాల్య వివాహాలను వ్యతిరేకించడానికి ఈ అనుభవమే ఆయనకు పునాది వేసింది.

• సత్యనిష్ఠకు తొలి పరీక్ష: 'కెటిల్' సంఘటన: ఒకసారి పాఠశాల ఇన్‌స్పెక్టర్ తనిఖీకి వచ్చినప్పుడు, విద్యార్థులకు ఇంగ్లీషులో ఐదు పదాలతో కూడిన స్పెల్లింగ్ పరీక్ష పెట్టారు. అందులో ఒకటి 'Kettle'. గాంధీ దానిని తప్పుగా రాశారు. ఉపాధ్యాయుడు పక్క విద్యార్థి పలక చూసి సరిదిద్దుకోమని సైగ చేసినా, గాంధీ అలా చేయలేదు. ఆయనకు అది మోసం అనిపించింది. ఈ సంఘటన ఆయనలోని సహజమైన నిజాయితీకి, సత్యం పట్ల ఉన్న నిబద్ధతకు తొలి నిదర్శనం.

• ఆదర్శాల అంకురార్పణ: సత్యహరిశ్చంద్ర, శ్రవణ కుమారుడు: గాంధీ వ్యక్తిత్వ నిర్మాణంలో రెండు కథలు అత్యంత కీలక పాత్ర పోషించాయి.

  • సత్యహరిశ్చంద్ర నాటకం: సత్యం కోసం హరిశ్చంద్రుడు పడిన కష్టాలు, రాజ్యాన్ని, భార్యాబిడ్డలను కోల్పోయినా సత్యాన్ని వీడని ఆయన నిబద్ధత గాంధీ లేత మనసుపై చెరగని ముద్ర వేసింది. "అందరూ హరిశ్చంద్రుడిలా ఎందుకు సత్యవంతులుగా ఉండకూడదు?" అని ఆయన మధనపడ్డారు. ఈ సంఘటనే ఆయన జీవితాంతం అనుసరించిన "సత్యం" (Truth) అనే మహోన్నత ఆదర్శానికి బీజం వేసింది.
  • శ్రవణ కుమారుని కథ: గుడ్డి తల్లిదండ్రులను కావడిలో మోస్తున్న శ్రవణ కుమారుని చిత్రం ఆయనను ఎంతగానో కదిలించింది. తల్లిదండ్రుల పట్ల శ్రవణుడు చూపిన అంకితభావం ఆయనలో "సేవ" (Service) అనే భావనకు పునాది వేసింది. ఈ భావన క్రమంగా దేశ సేవగా, మానవ సేవగా విస్తరించింది.

3. యుక్తవయసులో చేసిన పొరపాట్లు, నేర్చిన పాఠాలు

గాంధీ తనను తాను ఒక సంపూర్ణ వ్యక్తిగా ఎప్పుడూ చెప్పుకోలేదు. యుక్తవయసులో చేసిన తప్పులను తన ఆత్మకథలో నిర్భయంగా, నిజాయితీగా రాశారు. ఈ పొరపాట్లు, వాటి నుండి ఆయన పొందిన పశ్చాత్తాపమే ఆయనను నైతికంగా ఉన్నత శిఖరాలకు చేర్చాయి.

• దురలవాట్ల ప్రయోగం: ఒక స్నేహితుడి ప్రోద్బలంతో గాంధీ రహస్యంగా మాంసాహారం తినడం, ధూమపానం చేయడం ప్రారంభించారు. అయితే, తల్లిదండ్రులను మోసం చేస్తున్నానన్న అపరాధ భావన ఆయనను తీవ్రంగా బాధించింది.

• తప్పు ఒప్పుకోవడం మరియు అహింసకు అసలైన పాఠం: ఒకసారి తన సోదరుడి అప్పు తీర్చడానికి, అతని చేతి బంగారు కడియం నుండి ఒక చిన్న ముక్కను దొంగిలించారు. కానీ ఆ తర్వాత కలిగిన పశ్చాత్తాపం ఆయనను దహించివేసింది. జరిగినదంతా ఒక కాగితంపై రాసి, అనారోగ్యంతో మంచం పట్టిన తండ్రి చేతికిచ్చారు. ఆ ఉత్తరం చదివిన తండ్రి కరంచంద్ గాంధీ కళ్ల నుండి కన్నీళ్లు జలజలా రాలాయి. ఆయన కోప్పడలేదు, కొట్టలేదు. కేవలం ప్రేమతో నిండిన కన్నీళ్లతో తన కుమారుడి పశ్చాత్తాపాన్ని అంగకరించారు. తండ్రి కన్నీళ్లు గాంధీ హృదయాన్ని శుద్ధి చేశాయి. ఆయన మాటల్లో చెప్పాలంటే, "నా పాలిట అది అహింసకు ప్రత్యక్ష పాఠం." ఈ సంఘటన "అహింస" (Non-violence) యొక్క శక్తిని ఆయనకు ప్రత్యక్షంగా తెలియజేసింది.

• జీవితకాలపు పశ్చాత్తాపం: గాంధీకి 16 ఏళ్ల వయసులో, ఆయన తండ్రి తీవ్ర అనారోగ్యంతో మరణశయ్యపై ఉన్నారు. ఆ చివరి రాత్రి, తండ్రికి సేవ చేయాల్సిన కర్తవ్యాన్ని మరచి, గాంధీ కామవాంఛతో తన భార్య కస్తూర్బా వద్దకు వెళ్లారు. కొద్దిసేపటికే ఒక సేవకుడు వచ్చి తండ్రి మరణవార్తను తెలియజేశాడు. కర్తవ్యం కంటే కామానికి ప్రాధాన్యత ఇచ్చానన్న అపరాధ భావన, సిగ్గు ఆయనను జీవితాంతం వెంటాడాయి. ఈ తీవ్రమైన పశ్చాత్తాపమే, భవిష్యత్తులో ఆయన "బ్రహ్మచర్యం" (Celibacy) స్వీకరించడానికి ఒక ముఖ్య కారణంగా నిలిచింది.

భాగం 2: ఇంగ్లాండ్‌లో ఉన్నత విద్య మరియు తాత్విక అన్వేషణ (1888-1891)

1. లండన్ ప్రయాణానికి దారితీసిన పరిస్థితులు

1887లో గాంధీ మెట్రిక్యులేషన్ పరీక్షలో ఉత్తీర్ణులై, భావ్‌నగర్‌లోని శ్యామల్‌దాస్ కాలేజీలో చేరారు. కానీ అక్కడి చదువు ఆయనకు కష్టంగా అనిపించింది. ఈ సమయంలో, ఒక కుటుంబ స్నేహితుడైన మావ్జీ దవే, గాంధీని ఇంగ్లాండ్‌కు పంపి బారిస్టర్ (న్యాయవాది) చదివిస్తే, మంచి భవిష్యత్తు ఉంటుందని సలహా ఇచ్చారు.

• అడ్డంకులు మరియు తల్లికిచ్చిన వాగ్దానం: ఇంగ్లాండ్ ప్రయాణానికి తల్లి పుత్లీబాయి తీవ్రంగా వ్యతిరేకించారు. తన కుమారుడు విదేశాలకు వెళ్లి మాంసం, మద్యం, పరస్త్రీ వ్యామోహం వంటి వ్యసనాలకు బానిస అవుతాడని ఆందోళన చెందారు. మోధ్ బనియా కుల పెద్దలు సముద్ర ప్రయాణం మత విరుద్ధమని, వెళ్తే కులం నుండి బహిష్కరిస్తామని హెచ్చరించారు. ఈ అడ్డంకులను అధిగమించడానికి, గాంధీ తన తల్లికి ఒక జైన సన్యాసి సమక్షంలో మూడు ప్రమాణాలు చేశారు: 1) నేను మాంసం ముట్టను, 2) నేను మద్యం సేవించను, 3) నేను పరస్త్రీలను కన్నెత్తి చూడను. ఈ వాగ్దానాల తర్వాతే తల్లి అంగీకరించారు. కుల పెద్దల హెచ్చరికలను ధిక్కరించి, 1888 సెప్టెంబర్‌లో, 18 ఏళ్ల గాంధీ లండన్‌కు బయలుదేరారు.

2. లండన్‌లో జీవితం: సాంస్కృతిక ఘర్షణ మరియు పరివర్తన

లండన్‌లో అడుగుపెట్టిన గాంధీకి పూర్తి భిన్నమైన వాతావరణం, తీవ్రమైన సాంస్కృతిక ఘర్షణ ఎదురైంది.

• 'ఇంగ్లీష్ జెంటిల్‌మన్'గా మారే ప్రయత్నం: తన బిడియాన్ని, అనాగరికతను పోగొట్టుకోవడానికి గాంధీ ఒక 'ఇంగ్లీష్ జెంటిల్‌మన్' లాగా మారడానికి ప్రయత్నించారు. ఖరీదైన సూట్లు కుట్టించుకున్నారు, ఫ్రెంచ్ భాష, డాన్స్, వయోలిన్, మరియు వక్తృత్వ తరగతులలో చేరారు. కానీ మూడు నెలల తర్వాత, ఈ బాహ్య హంగులు తన లక్ష్య సాధనకు అవసరం లేదని, ఇది సమయం మరియు డబ్బు వృధా అని గ్రహించారు. వెంటనే ఆ ప్రయత్నాలను విరమించుకుని, ఒక సాధారణ విద్యార్థిలా నిరాడంబరమైన జీవితాన్ని గడపడం ప్రారంభించారు. స్వయంగా వంట చేసుకోవడం, ఖర్చులను తగ్గించుకోవడం వంటివి ఆయనకు స్వావలంబన నేర్పాయి.

3. న్యాయ విద్య మరియు అసలైన తాత్విక అన్వేషణ

గాంధీ లండన్‌లోని ప్రసిద్ధ 'ఇన్నర్ టెంపుల్' న్యాయ కళాశాలలో చేరి తన బారిస్టర్ విద్యను కొనసాగించారు. అయితే, ఆయన అసలైన విద్య తరగతి గదుల బయట జరిగింది.

• శాకాహారంపై నూతన దృక్పథం: తల్లికిచ్చిన మాట కోసం శాకాహారిగా ఉన్న గాంధీకి, లండన్‌లో శాకాహారం ఒక నైతిక, తాత్విక ఉద్యమమని తెలిసింది. ఆయన లండన్ వెజిటేరియన్ సొసైటీలో సభ్యుడిగా చేరి, దాని కార్యనిర్వాహక కమిటీకి కూడా ఎన్నికయ్యారు. ఈ సంఘం కోసం పత్రికలకు వ్యాసాలు రాయడం, సమావేశాలలో పాల్గొనడం ద్వారా ఆయనలోని బిడియం క్రమంగా తొలగిపోయి, ప్రజా జీవితంలో పాల్గొనే ఆత్మవిశ్వాసం పెరిగింది.

• తాత్విక గ్రంథాలతో పరిచయం:

  • భగవద్గీత: ఇద్దరు థియోసాఫిస్ట్ సోదరుల ప్రోత్సాహంతో, సర్ ఎడ్విన్ ఆర్నాల్డ్ ఆంగ్లంలోకి అనువదించిన "ది సాంగ్ సెలెస్టియల్" (The Song Celestial), అనగా భగవద్గీతను తొలిసారిగా చదివారు. గీతలోని నిష్కామ కర్మ, అనాసక్తి యోగం, స్థితప్రజ్ఞత వంటి బోధనలు ఆయనను గాఢంగా ప్రభావితం చేశాయి. భగవద్గీత ఆయనకు జీవితకాల "ఆధ్యాత్మిక నిఘంటువు"గా మారింది.
  • బైబిల్ మరియు ఇతర గ్రంథాలు: ఆయన బైబిల్‌ను కూడా చదివారు. ముఖ్యంగా, కొత్త నిబంధనలోని "కొండమీది ప్రసంగం" (Sermon on the Mount) ఆయనను ఎంతగానో ఆకట్టుకుంది. "ఒక చెంపపై కొడితే, మరో చెంప చూపించు" అన్న ఏసుక్రీస్తు బోధన, భగవద్గీతలోని అహింసా సూత్రానికి దగ్గరగా ఉందని ఆయన భావించారు. ఇది అహింసపై ఆయన నమ్మకాన్ని మరింత బలపరిచింది.

భారతదేశంలో విద్యాభ్యాసం – సత్యాన్వేషణకు తొలి అడుగులు

గాంధీ ఏడవ ఏట, వారి కుటుంబం పోర్‌బందర్ నుండి రాజ్‌కోట్‌కు మారింది. ఇక్కడ ఆయన ప్రాథమిక మరియు ఉన్నత పాఠశాల విద్యను ఆల్ఫ్రెడ్ హైస్కూల్‌లో అభ్యసించారు. ఈ దశలో ఆయన జీవితాన్ని మలుపుతిప్పిన అనేక ముఖ్యమైన సంఘటనలు జరిగాయి.

రాజ్‌కోట్‌లో చదువు - ఒక సాధారణ విద్యార్థి

విద్యాభ్యాసంలో గాంధీ అసాధారణ ప్రతిభ కనబరచిన విద్యార్థి ఏమీ కాదు. ఆయన చాలా బిడియస్తుడు, సిగ్గరి మరియు సగటు విద్యార్థి. తన ఆత్మకథ "సత్యశోధన"లో ఆయనే స్వయంగా ఇలా రాసుకున్నారు: "నా తెలివితేటల పట్ల నాకు గొప్ప గౌరవం ఏమీ ఉండేది కాదు. ఉపాధ్యాయులు నన్ను మందలించాల్సి వస్తుందేమోనన్న భయం నన్ను ఎప్పుడూ వెంటాడేది." ఆయన తరగతి గంట కొట్టగానే బడికి వెళ్లి, గంట కొట్టగానే ఇంటికి వచ్చేసేవారు. తోటి విద్యార్థులతో పెద్దగా కలిసేవారు కాదు, ఎవరైనా తనను ఎగతాళి చేస్తారేమోనన్న భయం ఆయనకు ఉండేది.

అయినా, ఆయనలో ఒక గొప్ప లక్షణం ఉండేది - నిజాయితీ. ఒకసారి పాఠశాల ఇన్‌స్పెక్టర్ గైల్స్ తనిఖీకి వచ్చినప్పుడు, విద్యార్థులకు ఇంగ్లీషులో ఐదు పదాలతో కూడిన స్పెల్లింగ్ పరీక్ష పెట్టారు. అందులో ఒకటి 'Kettle'. గాంధీ దానిని తప్పుగా రాశారు. ఉపాధ్యాయుడు తన కాలి బొటనవేలితో పక్క విద్యార్థి పలక చూసి సరిదిద్దుకోమని సైగ చేసినా, గాంధీ అలా చేయలేదు. ఆయనకు అది మోసం అనిపించింది. ఈ సంఘటన ఆయనలోని సహజమైన సత్యసంధతకు, మోసం చేయకూడదన్న దృఢమైన వైఖరికి తొలి నిదర్శనం.

బాల్య వివాహం - కస్తూర్బాతో

ఆనాటి సంప్రదాయం ప్రకారం, గాంధీకి తన 13వ ఏట, తనతో సమాన వయస్కురాలైన కస్తూర్బాయి మఖన్‌జీ కపాడియాతో వివాహం జరిగింది. ఈ బాల్య వివాహం ఆయన చదువుపై ప్రతికూల ప్రభావం చూపింది, ఒక విద్యా సంవత్సరాన్ని ఆయన కోల్పోవాల్సి వచ్చింది. తన ఆత్మకథలో గాంధీ ఈ విషయంపై తీవ్రమైన పశ్చాత్తాపాన్ని వ్యక్తం చేశారు. భార్య పట్ల యజమానిగా ప్రవర్తించాలనే కోరిక, ఆమెపై అనుమానం, ఆమెను తన అదుపులో ఉంచుకోవాలనే ప్రయత్నం వంటివి తనలో ఉండేవని ఆయన నిజాయితీగా ఒప్పుకున్నారు. ఈ అనుభవమే భవిష్యత్తులో స్త్రీల సమానత్వం, వారి హక్కుల కోసం పోరాడటానికి ఆయనకు పునాది వేసింది.

నైతిక దిక్సూచులు: సత్యహరిశ్చంద్ర, శ్రవణ కుమారుడు

గాంధీ వ్యక్తిత్వ నిర్మాణంలో రెండు కథలు అత్యంత కీలక పాత్ర పోషించాయి.

• సత్యహరిశ్చంద్ర నాటకం: ఒకసారి తన తండ్రి అనుమతితో గాంధీ సత్యహరిశ్చంద్ర నాటకాన్ని చూశారు. సత్యం కోసం హరిశ్చంద్రుడు పడిన కష్టాలు, రాజ్యాన్ని, భార్యాబిడ్డలను కోల్పోయి, చివరికి కాటికాపరిగా పనిచేయడానికి కూడా వెనుకాడని ఆయన నిబద్ధత గాంధీ లేత మనసుపై చెరగని ముద్ర వేసింది. ఆ నాటకం ఆయనను రాత్రింబవళ్లు వెంటాడింది. "అందరూ హరిశ్చంద్రుడిలా ఎందుకు సత్యవంతులుగా ఉండకూడదు? ఇదే అసలైన మార్గం" అని ఆయన తనలో తాను మధనపడ్డారు. ఈ సంఘటనే ఆయన జీవితాంతం అనుసరించిన "సత్యం" (Truth) అనే మహోన్నత ఆదర్శానికి బీజం వేసింది. సత్యమే దైవం అని విశ్వసించే స్థాయికి ఆయన ఎదగడానికి ఈ బాల్య అనుభవమే పునాది.

• శ్రవణ కుమారుని కథ: గాంధీ తన తండ్రి కొన్న ఒక పుస్తకంలో శ్రవణ కుమారుడు తన గుడ్డి తల్లిదండ్రులను కావడిలో మోస్తున్న చిత్రాన్ని చూశారు. ఆ చిత్రం ఆయనను ఎంతగానో కదిలించింది. తల్లిదండ్రుల పట్ల శ్రవణుడు చూపిన అంకితభావం, సేవ ఆయనకు ఆదర్శంగా నిలిచాయి. ఇది ఆయనలో "సేవ" (Service) అనే భావనకు పునాది వేసింది. తల్లిదండ్రుల సేవ నుండి ప్రారంభమైన ఈ భావన, క్రమంగా దేశ సేవగా, మానవ సేవగా విస్తరించింది.

యుక్తవయసులో పొరపాట్లు, పశ్చాత్తాపం

గాంధీ తనను తాను ఒక సంపూర్ణ వ్యక్తిగా ఎప్పుడూ చెప్పుకోలేదు. ఆయన తన జీవితంలో చేసిన పొరపాట్లను, ముఖ్యంగా యుక్తవయసులో చేసిన తప్పులను తన ఆత్మకథలో నిర్భయంగా, నిజాయితీగా రాశారు. ఈ పొరపాట్లు, వాటి నుండి ఆయన పొందిన పశ్చాత్తాపమే ఆయనను నైతికంగా ఉన్నత శిఖరాలకు చేర్చాయి.

• మాంసాహారం, ధూమపానం, దొంగతనం: ఒక స్నేహితుడైన షేక్ మెహతాబ్ ప్రోద్బలంతో గాంధీ రహస్యంగా మాంసాహారం తినడం ప్రారంభించారు. "బ్రిటిష్ వారు మనల్ని పాలిస్తున్నారంటే వారి మాంసాహారమే కారణం, అది వారిని బలంగా చేస్తుంది" అని ఆ స్నేహితుడు నమ్మబలికాడు. అయితే, తల్లిదండ్రులను మోసం చేస్తున్నానన్న అపరాధ భావన ఆయనను తీవ్రంగా బాధించింది. పెద్దల వలె సిగరెట్లు తాగాలనే కోరికతో, ఇంట్లో పనిచేసే సేవకుడి జేబులోంచి డబ్బు దొంగిలించారు.

• అహింసకు అసలైన పాఠం: ఒకసారి తన సోదరుడి చేతి కడియం నుండి ఒక చిన్న బంగారు ముక్కను దొంగిలించి అప్పు తీర్చారు. కానీ ఆ తర్వాత కలిగిన పశ్చాత్తాపం ఆయనను దహించివేసింది. ఆ బాధను భరించలేక, తండ్రి ముందు నిజం ఒప్పుకోవాలని నిర్ణయించుకున్నారు. అనారోగ్యంతో మంచం పట్టిన తండ్రి ముందు నిలబడి మాట్లాడే ధైర్యం లేక, జరిగినదంతా ఒక కాగితంపై రాసి, తనను కఠినంగా శిక్షించమని వేడుకుంటూ ఆ ఉత్తరాన్ని తండ్రి చేతికిచ్చారు. ఆ ఉత్తరం చదివిన తండ్రి కరంచంద్ గాంధీ కళ్ల నుండి కన్నీళ్లు జలజలా రాలాయి. ఆయన కోప్పడలేదు, కొట్టలేదు. కేవలం ప్రేమతో నిండిన కన్నీళ్లతో తన కుమారుడి పశ్చాత్తాపాన్ని అంగీకరించారు. తండ్రి కన్నీళ్లు గాంధీ హృదయాన్ని శుద్ధి చేశాయి. ఆయన ఇలా రాసుకున్నారు, "ఆ ప్రేమ బాణం నా హృదయంలోకి దూసుకెళ్లింది. నా పాలిట అది అహింసకు ప్రత్యక్ష పాఠం." ఈ సంఘటన "అహింస" (Non-violence) యొక్క శక్తిని ఆయనకు ప్రత్యక్షంగా తెలియజేసింది.

ఇంగ్లాండ్‌లో ఉన్నత విద్య – ఒక ప్రపంచ దృష్టికోణం

1887లో గాంధీ మెట్రిక్యులేషన్ పరీక్షలో ఉత్తీర్ణులై, భావ్‌నగర్‌లోని శ్యామల్‌దాస్ కాలేజీలో చేరారు. కానీ అక్కడి చదువు ఆయనకు కష్టంగా అనిపించింది. ఈ సమయంలో, ఒక కుటుంబ స్నేహితుడైన మావ్జీ దవే, గాంధీని ఇంగ్లాండ్‌కు పంపి బారిస్టర్ (న్యాయవాది) చదివిస్తే, తండ్రిలాగే దివాన్ పదవిని సులభంగా పొందవచ్చని సలహా ఇచ్చారు. ఈ సలహా గాంధీకి, ఆయన కుటుంబానికి ఆశాకిరణంలా కనిపించింది.

న్యాయవాద విద్య కోసం ఇంగ్లాండ్ ప్రయాణం

ఇంగ్లాండ్ ప్రయాణం అంత సులభం కాలేదు. అనేక అడ్డంకులు ఎదురయ్యాయి:

• తల్లి ఆందోళన: తన కుమారుడు విదేశాలకు వెళ్లి మాంసం, మద్యం, పరస్త్రీ వ్యామోహం వంటి వ్యసనాలకు బానిస అవుతాడని తల్లి పుత్లీబాయి తీవ్రంగా ఆందోళన చెందారు.
• మూడు ప్రమాణాలు: తల్లిని ఒప్పించడానికి, గాంధీ ఒక జైన సన్యాసి సమక్షంలో మూడు ప్రమాణాలు చేశారు: (1) నేను మాంసం ముట్టను, (2) నేను మద్యం సేవించను, (3) నేను పరస్త్రీలను కన్నెత్తి చూడను. ఈ మూడు వాగ్దానాలు తల్లికి భరోసాను ఇచ్చాయి.
• కుల బహిష్కరణ: మోధ్ బనియా కుల పెద్దలు సముద్ర ప్రయాణం మత విరుద్ధమని, ఎవరైనా వెళ్తే కులం నుండి బహిష్కరిస్తామని హెచ్చరించారు.

ఈ అడ్డంకులను ధైర్యంగా అధిగమించి, 1888 సెప్టెంబర్‌లో, 18 ఏళ్ల గాంధీ బొంబాయి నుండి లండన్‌కు ఓడలో బయలుదేరారు.

ఎదుర్కొన్న సాంస్కృతిక సవాళ్లు మరియు ప్రయోగాలు

లండన్‌లో అడుగుపెట్టిన గాంధీకి పూర్తి భిన్నమైన వాతావరణం ఎదురైంది. భాష, ఆహారం, వస్త్రధారణ, సంస్కృతి అన్నీ కొత్తగా ఉన్నాయి.

• ఆహార సమస్య: ఆయన చేసిన మాంసభక్షణ వ్యతిరేక ప్రమాణం వల్ల ఆహారం దొరకడం కష్టమైంది. చాలా కాలం పాటు కేవలం బ్రెడ్, జామ్, ఉడికించిన కూరగాయలతోనే కడుపు నింపుకున్నారు.
• "ఇంగ్లీష్ జెంటిల్‌మన్" ప్రయోగం: తన బిడియాన్ని, అనాగరికతను పోగొట్టుకోవడానికి గాంధీ ఒక 'ఇంగ్లీష్ జెంటిల్‌మన్' లాగా మారడానికి ప్రయత్నించారు. ఖరీదైన సూట్లు కుట్టించుకున్నారు, ఫ్రెంచ్ భాష, డాన్స్, వయోలిన్, మరియు వక్తృత్వ (Elocution) తరగతులలో చేరారు. జేబులో గడియారం పెట్టుకుని, జుట్టును సరిగ్గా దువ్వుకోవడంపై ఎక్కువ శ్రద్ధ పెట్టారు. కానీ మూడు నెలల తర్వాత, ఈ బాహ్య హంగులు తన లక్ష్య సాధనకు అవసరం లేదని, ఇది సమయం మరియు డబ్బు వృధా అని గ్రహించారు. వెంటనే ఆ ప్రయత్నాలను విరమించుకుని, ఒక సాధారణ విద్యార్థిలా నిరాడంబరమైన జీవితాన్ని గడపడం ప్రారంభించారు. ఈ అనుభవం ఆయనకు ఆత్మవిశ్వాసాన్ని, ఆచరణాత్మక జ్ఞానాన్ని ఇచ్చింది.

థియోసాఫికల్ సొసైటీ, భగవద్గీత, ఇతర మత గ్రంథాల అధ్యయనం

గాంధీ లండన్‌లోని ప్రసిద్ధ 'ఇన్నర్ టెంపుల్' న్యాయ కళాశాలలో చేరి తన బారిస్టర్ విద్యను కొనసాగించారు. అయితే, ఆయన అసలైన విద్య తరగతి గదుల బయట జరిగింది. లండన్‌లో గడిపిన సమయం ఆయన మేధోపరమైన, ఆధ్యాత్మికమైన ఎదుగుదలకు దోహదపడింది.

• శాకాహారంపై నూతన దృక్పథం: శాకాహార రెస్టారెంట్ కోసం వెతుకుతున్నప్పుడు, ఆయనకు లండన్ వెజిటేరియన్ సొసైటీ పరిచయమైంది. అందులో సభ్యుడిగా చేరి, దాని కార్యనిర్వాహక కమిటీకి కూడా ఎన్నికయ్యారు. తల్లికిచ్చిన మాట కోసం పాటిస్తున్న శాకాహారం ఒక బలమైన నైతిక, తాత్విక ఉద్యమమని ఇక్కడ ఆయన గ్రహించారు. ఈ సంఘం కోసం పత్రికలకు వ్యాసాలు రాయడం, సమావేశాలలో పాల్గొనడం ద్వారా ఆయనలోని బిడియం క్రమంగా తొలగిపోయి, ప్రజా జీవితంలో పాల్గొనే ఆత్మవిశ్వాసం పెరిగింది.
• భగవద్గీతతో తొలి పరిచయం: ఇద్దరు థియోసాఫిస్ట్ సోదరులు ఆయనను సర్ ఎడ్విన్ ఆర్నాల్డ్ ఆంగ్లంలోకి అనువదించిన "ది సాంగ్ సెలెస్టియల్" (The Song Celestial), అనగా భగవద్గీతను చదవమని కోరారు. అప్పటి వరకు సంస్కృతంలో గానీ, గుజరాతీలో గానీ భగవద్గీతను చదవలేదన్న సిగ్గు ఆయనను ఆవరించింది. గీతలోని నిష్కామ కర్మ, అనాసక్తి యోగం, స్థితప్రజ్ఞత వంటి బోధనలు ఆయనను గాఢంగా ప్రభావితం చేశాయి. భగవద్గీత ఆయనకు జీవితకాల "ఆధ్యాత్మిక నిఘంటువు"గా మారింది.
• ఇతర మత గ్రంథాల అధ్యయనం: ఆయన బైబిల్‌ను కూడా చదివారు. ముఖ్యంగా, కొత్త నిబంధనలోని "కొండమీది ప్రసంగం" (Sermon on the Mount) ఆయనను ఎంతగానో ఆకట్టుకుంది. "ఒక చెంపపై కొడితే, మరో చెంప చూపించు" అన్న ఏసుక్రీస్తు బోధన, గీతలోని అహింసా సూత్రానికి దగ్గరగా ఉందని ఆయన భావించారు. బుద్ధుని జీవితాన్ని తెలిపే "ది లైట్ ఆఫ్ ఆసియా" కూడా చదివారు. ఈ అధ్యయనం ద్వారా, అన్ని మతాల సారం ఒక్కటేనని, అవి మానవాళిని ఉన్నత మార్గంలో నడిపించేవేనని ఆయన గ్రహించారు. సర్వధర్మ సమభావన అనే సిద్ధాంతం ఆయనలో బలపడింది.

బారిస్టర్‌గా పట్టభద్రుడు కావడం

1891 జూన్ 10న, గాంధీ తన న్యాయవాద పరీక్షలలో ఉత్తీర్ణులై, 'బార్'కు పిలువబడ్డారు. రెండు రోజుల తర్వాత, జూన్ 12న, ఆయన భారతదేశానికి తిరుగు ప్రయాణమయ్యారు. ఆయన ఇంగ్లాండ్ నుండి కేవలం న్యాయశాస్త్ర పట్టాతోనే కాదు, విస్తృతమైన ప్రపంచ దృష్టికోణంతో, తన మతం మరియు ఇతర మతాల పట్ల లోతైన అవగాహనతో, మరియు ప్రజా జీవితంలో పాల్గొనగల ఆత్మవిశ్వాసంతో తిరిగి వచ్చారు. ఇంగ్లాండ్‌లో ఆయన నేర్చుకున్న నిరాడంబరత, క్రమశిక్షణ, సమయపాలన, మరియు తాత్విక జ్ఞానం ఆయన భవిష్యత్ జీవితానికి బలమైన పునాదులు వేశాయి.

మహాత్ముని ప్రయోగశాల - దక్షిణాఫ్రికా

పీఠిక: విధి ఆహ్వానం

లండన్‌లో బారిస్టర్ పట్టా పుచ్చుకుని, గొప్ప న్యాయవాదిగా రాణించాలన్న ఆశలతో భారతదేశానికి తిరిగి వచ్చిన యువ మోహన్‌దాస్‌కు నిరాశే ఎదురైంది. రాజ్‌కోట్‌లో, బొంబాయిలో న్యాయవాద వృత్తిని ప్రారంభించినా, ఆయనలోని సహజమైన బిడియం, సిగ్గు ఆయన్ను ముందుకు సాగనివ్వలేదు. కోర్టులో నిలబడి వాదించాలంటే గొంతు పెగలని పరిస్థితి. కేవలం అర్జీలు రాసే గుమాస్తాగా మిగిలిపోతానేమోనన్న ఆందోళన ఆయనను వెంటాడింది. సరిగ్గా అలాంటి నిస్సహాయ స్థితిలో, విధి ఒక కొత్త దారిని చూపింది. అది కేవలం ఒక ఉద్యోగ అవకాశం కాదు, ఒక చారిత్రక ప్రస్థానానికి నాంది. ఒక సాధారణ న్యాయవాదిని, ప్రపంచం గౌరవించే మహాత్ముడిగా మార్చే ప్రయోగశాలకు ఆహ్వానం. ఆ ప్రయోగశాలే దక్షిణాఫ్రికా. ఈ అధ్యాయంలో, గాంధీజీ దక్షిణాఫ్రికాకు ఎందుకు వెళ్లారు, అక్కడ ఆయనకు ఎదురైన తొలి అనుభవాలు, మరియు ఆయన జీవితాన్ని శాశ్వతంగా మార్చివేసిన సంఘటనల గురించి లోతుగా చర్చిద్దాం.

దక్షిణాఫ్రికాకు ప్రయాణం: ఒక కేసు, ఒక కొత్త ఖండం

దాదా అబ్దుల్లా & కో కేసు కోసం దక్షిణాఫ్రికాకు వెళ్లడం

1893లో గాంధీ జీవితం ఒక కీలకమైన మలుపు తిరిగింది. భారతదేశంలో న్యాయవాద వృత్తిలో ఆయన పడుతున్న ఇబ్బందులను గమనించిన ఆయన సోదరుడు లక్ష్మీదాస్, ఒక మంచి అవకాశం కోసం ఎదురుచూస్తున్నాడు. ఆ సమయంలోనే దక్షిణాఫ్రికాలోని నాటల్ ప్రావిన్స్‌లో వ్యాపారం చేస్తున్న పోర్‌బందర్‌కు చెందిన ఒక సంపన్న గుజరాతీ ముస్లిం సంస్థ, 'దాదా అబ్దుల్లా & కో' నుండి ఒక ప్రతిపాదన వచ్చింది.

• కేసు నేపథ్యం: దాదా అబ్దుల్లా & కో సంస్థకు, వారి సమీప బంధువైన తయ్యబ్ హాజీ ఖాన్ మహమ్మద్‌కు మధ్య 40,000 పౌండ్ల (£40,000) విలువైన ఒక వాణిజ్యపరమైన వివాదం నడుస్తోంది. ఈ కేసు దక్షిణాఫ్రికాలోని ప్రిటోరియా కోర్టులో విచారణలో ఉంది. తయ్యబ్ మహమ్మద్ ప్రిటోరియాలో ఉండగా, దాదా అబ్దుల్లా డర్బన్‌లో ఉండేవారు. ఈ కేసు వాదించడానికి వారికి బ్రిటిష్ న్యాయవాదులు ఉన్నప్పటికీ, గుజరాతీ భాషలో ఉన్న ఖాతా పుస్తకాలను, వ్యాపార పత్రాలను అర్థం చేసుకుని, తమ బ్రిటిష్ న్యాయవాదులకు ఆంగ్లంలో వివరించడానికి గుజరాతీ, ఇంగ్లీష్ రెండూ తెలిసిన ఒక సహాయకుడు అవసరమయ్యాడు.

• గాంధీకి వచ్చిన ఆఫర్: ఈ అవసరం కోసమే దాదా అబ్దుల్లా, భారతదేశంలో ఉన్న తన బంధువుల ద్వారా గాంధీని సంప్రదించారు. వారు గాంధీకి ఒక సంవత్సరం పాటు ఒప్పందంపై పనిచేయడానికి అవకాశం కల్పించారు. దీనికి ప్రతిఫలంగా, మొదటి తరగతి ప్రయాణ ఖర్చులు, భోజనం, వసతితో పాటు 105 పౌండ్ల (£105) గౌరవ వేతనాన్ని ఇవ్వడానికి అంగీకరించారు.

• ఒక గొప్ప ఉపశమనం: భారతదేశంలో నెలకొన్న ప్రతికూల పరిస్థితుల దృష్ట్యా, ఈ ఆఫర్ గాంధీకి ఒక గొప్ప ఉపశమనంగా అనిపించింది. ఇది కేవలం డబ్బు సంపాదించే అవకాశం మాత్రమే కాదు, కొత్త దేశాన్ని, కొత్త ప్రజలను చూసే అవకాశం. తన న్యాయవాద పరిజ్ఞానాన్ని ఆచరణలో పెట్టడానికి ఒక మార్గం. ఎటువంటి సంకోచం లేకుండా గాంధీ ఈ ప్రతిపాదనను అంగీకరించారు. 1893 ఏప్రిల్‌లో, తన 23వ ఏట, భార్య కస్తూర్బా, కుమారుడిని విడిచిపెట్టి, దక్షిణాఫ్రికాకు ఎస్.ఎస్. సఫారీ అనే ఓడలో బయలుదేరారు. ఆ ప్రయాణం తన జీవిత గమనాన్ని, ప్రపంచ చరిత్రను మార్చబోతోందని ఆయన అప్పుడు ఊహించి ఉండరు.

పీటర్‌మారిట్జ్‌బర్గ్ రైలు సంఘటన – జీవితాన్ని మార్చిన అనుభవం

దక్షిణాఫ్రికాలో అడుగుపెట్టిన గాంధీకి, అక్కడి భారతీయుల పట్ల చూపే వివక్ష గురించి అస్పష్టంగా తెలిసినప్పటికీ, దాని క్రూరమైన స్వరూపం ఆయనకు ప్రత్యక్షంగా అనుభవమయ్యే వరకు దాని తీవ్రత అర్థం కాలేదు. ఆ అనుభవమే పీటర్‌మారిట్జ్‌బర్గ్ రైల్వే స్టేషన్‌లో జరిగింది. అది కేవలం ఒక సంఘటన కాదు, ఒక మహాత్ముడి జననం.

ప్రయాణ నేపథ్యం: డర్బన్‌లో దాదా అబ్దుల్లాను కలిసిన తర్వాత, కేసు నిమిత్తం గాంధీ ట్రాన్స్‌వాల్ రాష్ట్ర రాజధాని అయిన ప్రిటోరియాకు ప్రయాణం కావలసి వచ్చింది. దాదా అబ్దుల్లా ఆయన కోసం ఒక మొదటి తరగతి రైలు టికెట్‌ను కొనిచ్చారు. లండన్‌లో చదువుకుని, పాశ్చాత్య వస్త్రధారణలో ఉన్న ఒక బ్రిటిష్ పౌరుడిగా, మొదటి తరగతిలో ప్రయాణించే హక్కు తనకు ఉందని గాంధీ గట్టిగా విశ్వసించారు. చక్కని ఫ్రాక్-కోట్, టర్బన్‌తో ఆయన రైలు ఎక్కారు. ప్రయాణం ప్రశాంతంగానే మొదలైంది.

చీకటి రాత్రిలో చేదు అనుభవం: రైలు నాటల్ రాష్ట్ర రాజధాని అయిన పీటర్‌మారిట్జ్‌బర్గ్ స్టేషన్‌కు రాత్రి 9 గంటల ప్రాంతంలో చేరుకుంది. అప్పుడు ఒక తెల్లజాతి ప్రయాణికుడు ఆ కంపార్ట్‌మెంట్‌లోకి ప్రవేశించాడు. లోపల ఒక 'నల్ల' వ్యక్తి (గాంధీ) ఉండటాన్ని చూసి అతడు అసహనానికి గురయ్యాడు. వెంటనే రైల్వే అధికారులను పిలిచాడు. ఒక అధికారి వచ్చి, గాంధీని మూడవ తరగతి పెట్టెలోకి (Van Compartment) వెళ్ళిపోవాలని కఠినంగా ఆదేశించాడు.

గాంధీ తన వద్ద మొదటి తరగతి టికెట్ ఉందని, ఇక్కడి నుండి వెళ్ళే ప్రసక్తే లేదని ఆంగ్లంలో మర్యాదపూర్వకంగానే కానీ, దృఢంగా సమాధానమిచ్చారు. "నా దగ్గర ఫస్ట్-క్లాస్ టికెట్ ఉంది. నేను ఇక్కడే కూర్చుంటాను" అని వాదించారు.

ఆ అధికారికి కోపం కట్టలు తెంచుకుంది. "నువ్వు ఇక్కడి నుండి దిగిపోతావా, లేక పోలీసులను పిలిచి నిన్ను గెంటివేయమంటావా?" అని గద్దించాడు.

గాంధీ తన హక్కు కోసం నిలబడ్డారు. "మీరు నన్ను బలవంతంగా గెంటివేయవచ్చు, కానీ నేను నా ఇష్టపూర్వకంగా వెళ్ళను" అని స్పష్టం చేశారు.

అంతే, ఆ అధికారి ఒక కానిస్టేబుల్‌ను పిలిచాడు. ఆ కానిస్టేబుల్ గాంధీని చేయి పట్టుకుని, ఆయన సామానుతో సహా రైలు నుండి ప్లాట్‌ఫామ్‌పైకి గెంటివేశాడు. రైలు కూత వేస్తూ ముందుకు కదిలిపోయింది, గాంధీని ఆ చలిలో, చీకటిలో ఒంటరిగా వదిలేసి...

ఆత్మపరిశీలన మరియు ఒక చారిత్రక నిర్ణయం: పీటర్‌మారిట్జ్‌బర్గ్ స్టేషన్‌లోని వెయిటింగ్ రూమ్‌లో, ఆ చలికి వణుకుతూ, గాంధీ రాత్రంతా కూర్చున్నారు. ఆయన మనసులో ఒక భయంకరమైన తుఫాను చెలరేగింది. అవమానంతో, కోపంతో ఆయన కుమిలిపోయారు.

మొదటి ఆలోచన - పలాయనం: "ఇలాంటి అవమానాలు భరించి ఇక్కడ ఉండటం అవసరమా? నా ఒప్పందాన్ని రద్దు చేసుకుని, రేపటి రైలుకే భారతదేశానికి తిరిగి వెళ్లిపోవాలి." ఇది ఆయన మనసులో మెదిలిన మొదటి ఆలోచన. పారిపోవడం తేలికైన మార్గం.

రెండవ ఆలోచన - పోరాటం: కానీ వెంటనే మరో ఆలోచన వచ్చింది. "ఇలా పారిపోవడం పిరికితనం అవుతుంది. నాపై జరిగిన అన్యాయానికి వ్యతిరేకంగా నేను పోరాడాలి. రైల్వే కంపెనీపై దావా వేసి, నష్టపరిహారం కోరాలి."

మూడవ ఆలోచన - మహా సంకల్పం: ఆ రాత్రి గడుస్తున్న కొద్దీ, ఆయన ఆలోచనలు వ్యక్తిగత అవమానం నుండి ఒక విస్తృతమైన సామాజిక సమస్య వైపు మళ్లాయి. ఇది కేవలం మోహన్‌దాస్ అనే వ్యక్తికి జరిగిన అవమానం కాదు. ఇది రంగు, జాతి పేరుతో తన దేశప్రజలందరికీ జరుగుతున్న అవమానం. ఇది ఒక "రంగు వివక్ష అనే భయంకరమైన వ్యాధి"కి చిన్న లక్షణం మాత్రమే. ఈ వ్యాధిని సమూలంగా పెకిలించివేయాలి. కేవలం తన హక్కుల కోసం పోరాడితే సరిపోదు. ఇక్కడున్న వేలాది భారతీయుల ఆత్మగౌరవం కోసం, వారి హక్కుల కోసం పోరాడాలి. పారిపోవడం అంటే ఈ అన్యాయాన్ని అంగీకరించడమే. ఇక్కడే ఉండి, ఈ అన్యాయాన్ని ఎదిరించాలి. ఎంత కష్టమైనా సరే, ఎన్ని అవమానాలు ఎదురైనా సరే, ఈ వివక్షను రూపుమాపడానికే నా శక్తినంతా ధారపోయాలి.

ఆ చల్లని రాత్రి, ఆ నిర్మానుష్యమైన స్టేషన్‌లో, గాంధీ ఒక చారిత్రాత్మక నిర్ణయం తీసుకున్నారు. అన్యాయాన్ని ఎదుర్కోవడానికి పారిపోవడం కాదు, శాంతియుతంగా, దృఢంగా ఎదుర్కోవడమే మార్గమని గ్రహించారు. సత్యాగ్రహం అనే మహా వృక్షానికి బీజం ఆ రాత్రే పడింది. తన వ్యక్తిగత అవమానాన్ని ఒక జాతి ఆత్మగౌరవ పోరాటంగా మార్చాలనే సంకల్పం ఆ రాత్రే ఉదయించింది. ఆ ఒక్క సంఘటన, భయస్తుడైన, సిగ్గరియైన మోహన్‌దాస్‌ను, అచంచలమైన సంకల్పం గల ఒక పోరాటయోధుడిగా మార్చివేసింది.

భారతీయులపై జాతి వివక్ష యొక్క క్రూరమైన వాస్తవికత

పీటర్‌మారిట్జ్‌బర్గ్ సంఘటన ఒక ఆరంభం మాత్రమే. ప్రిటోరియాకు ఆయన ప్రయాణం కొనసాగిన కొద్దీ, దక్షిణాఫ్రికా సమాజంలో జాతి వివక్ష ఎంత లోతుగా పాతుకుపోయిందో ఆయనకు అడుగడుగునా అనుభవంలోకి వచ్చింది.

ప్రయాణంలో మరిన్ని అవమానాలు: * స్టేజ్‌కోచ్ (గుర్రపు బండి) సంఘటన: చార్ల్స్‌టౌన్ నుండి జోహన్నెస్‌బర్గ్‌కు రైలు మార్గం లేదు. అక్కడ నుండి స్టేజ్‌కోచ్‌లో ప్రయాణించాలి. గాంధీ టికెట్ కొనుక్కున్నప్పటికీ, బండి లోపల తెల్లవారితో పాటు కూర్చోవడానికి వీల్లేదని, బండి నడిపే డ్రైవర్ పక్కన బయట కూర్చోవాలని బండి ఏజెంట్ (Leader) చెప్పాడు. అవమానంగా భావించినా, గొడవ పడటం ఇష్టం లేక గాంధీ బయటే కూర్చున్నారు. కొంత దూరం వెళ్ళాక, ఆ ఏజెంట్‌కు సిగరెట్ తాగాలనిపించింది. అతను గాంధీని కిందకి దిగి, డ్రైవర్ కాళ్ల దగ్గర నేలపై కూర్చోమని ఆదేశించాడు. ఈసారి గాంధీ సహనం కోల్పోయారు. "నన్ను డ్రైవర్ పక్కన కూర్చోమన్నారు, నేను కూర్చున్నాను. ఇప్పుడు మీ సౌకర్యం కోసం నేను మీ కాళ్ల దగ్గర కూర్చోవాలా? నేను లోపలికి వెళ్తాను కానీ, ఇక్కడ కూర్చోను" అని ఆయన తిరస్కరించారు. దీంతో ఆ తెల్లజాతి ఏజెంట్ కోపంతో ఊగిపోతూ, గాంధీని బూతులు తిడుతూ, చెంపలపై కొట్టడం మొదలుపెట్టాడు. మిగతా తెల్ల ప్రయాణికులు చూస్తూ ఉన్నారే తప్ప, ఎవరూ అడ్డుకోలేదు. వారు కూడా "ఆ కూలీని అక్కడే వదిలేయండి, వాడితో గొడవేంటి" అని అన్నారు. అదృష్టవశాత్తూ, కొందరు ప్రయాణికులు జోక్యం చేసుకుని ఆ దాడిని ఆపారు. * హోటల్‌లో ప్రవేశ నిరాకరణ: జోహన్నెస్‌బర్గ్‌కు చేరుకున్నాక, ఆయనకు గ్రాండ్ నేషనల్ హోటల్‌లో గది ఇవ్వడానికి నిరాకరించారు.

ఈ సంఘటనలు గాంధీకి ఒక కఠోర సత్యాన్ని తెలియజేశాయి. దక్షిణాఫ్రికాలో భారతీయులు ఎంత ధనవంతులైనా, ఎంత విద్యావంతులైనా, వారు 'కూలీలు' లేదా 'సామీ'లుగానే చూడబడతారు. వారికి ఎటువంటి గౌరవం, హక్కులు లేవు.

దక్షిణాఫ్రికాలోని భారతీయులు - మూడు వర్గాలు: ఆ సమయంలో దక్షిణాఫ్రికాలో భారతీయులు ప్రధానంగా మూడు వర్గాలుగా ఉండేవారు: * ఒప్పంద కార్మికులు (Indentured Labourers - "గిర్మిటియాస్"): చెరకు, కాఫీ, తేయాకు తోటలలో పనిచేయడానికి ఐదేళ్ల ఒప్పందంపై భారతదేశం నుండి తీసుకురాబడిన పేద కార్మికులు. వీరి పరిస్థితి బానిసల కన్నా హీనంగా ఉండేది. వీరు అత్యంత కఠినమైన పరిస్థితులలో పనిచేస్తూ, శారీరక హింసకు, దోపిడీకి గురయ్యేవారు. 'గిర్మిట్' (Agreement) పదం నుండే వీరికి 'గిర్మిటియాస్' అనే పేరు వచ్చింది. * స్వతంత్ర భారతీయులు (Ex-Indentured Labourers): తమ ఒప్పందం పూర్తి చేసుకుని, అక్కడే స్థిరపడిన వారు. వీరు చిన్న చిన్న వ్యాపారాలు, కూరగాయల పెంపకం, చిల్లర పనులు చేసుకుంటూ జీవించేవారు. * వ్యాపారులు (Merchants): వీరు ఎక్కువగా గుజరాత్‌కు చెందిన ముస్లిం వ్యాపారులు. దాదా అబ్దుల్లా వంటి వారు ఈ వర్గానికి చెందినవారు. వీరు ఆర్థికంగా బాగా స్థిరపడినప్పటికీ, సామాజికంగా తీవ్రమైన వివక్షను ఎదుర్కొనేవారు.

వివక్షాపూరిత చట్టాలు మరియు అవమానాలు: ఈ మూడు వర్గాల భారతీయులు అనేక అవమానకరమైన, వివక్షాపూరితమైన చట్టాలను ఎదుర్కొన్నారు: * వారికి ఓటు హక్కు లేదు. * ఆరెంజ్ ఫ్రీ స్టేట్ వంటి కొన్ని ప్రాంతాలలో భూమిని కొనుగోలు చేసే హక్కు లేదు. * ప్రభుత్వం కేటాయించిన మురికివాడలలో (Locations) మాత్రమే నివసించాలి. * ఒప్పందం ముగిసిన ప్రతి కార్మికుడు, అక్కడే ఉండాలంటే సంవత్సరానికి 3 పౌండ్ల పన్ను కట్టాలి. ఇది వారిపై మోయలేని భారం. * వారు ఫుట్‌పాత్‌లపై నడవడానికి అనుమతి లేదు. తెల్లవారు ఎదురుపడితే దారి తొలగి, రోడ్డుపైకి దిగి నడవాలి. * రాత్రి 9 గంటల తర్వాత ప్రత్యేక అనుమతి పత్రం (Pass) లేకుండా బయట తిరగకూడదు.

గాంధీ ప్రిటోరియాకు చేరుకున్న తర్వాత, ఈ సమస్యలన్నింటినీ లోతుగా అధ్యయనం చేశారు. ఆయన తన ప్రాథమిక కర్తవ్యమైన దాదా అబ్దుల్లా కేసును నిర్లక్ష్యం చేయలేదు. ఇరువర్గాల మధ్య కోర్టు బయట రాజీ కుదిర్చి, తన న్యాయవాద నైపుణ్యాన్ని నిరూపించుకున్నారు. కానీ, ఆయన అసలు లక్ష్యం అది కాదు. తన దేశప్రజల ఆత్మగౌరవాన్ని కాపాడటం, వారి హక్కుల కోసం పోరాడటమే తన జీవిత ధ్యేయంగా మార్చుకున్నారు. దక్షిణాఫ్రికా, అనుకోకుండా, ఆయన రాజకీయ మరియు ఆధ్యాత్మిక సిద్ధాంతాలకు ప్రయోగశాలగా మారింది. సత్యం, అహింస అనే ఆయుధాలకు పదును పెట్టింది ఇక్కడే. సత్యాగ్రహం అనే శక్తివంతమైన పోరాట రూపానికి పురుడు పోసింది ఇక్కడే. ఒక సంవత్సరం కోసం వచ్చిన గాంధీ, సుమారు 21 సంవత్సరాల పాటు అక్కడే ఉండి, ఒక జాతి విముక్తి కోసం పోరాడారు.

సత్యాగ్రహం – ఒక ఆయుధం ఆవిర్భావం

పీఠిక: అన్యాయంపై అహింసాయుత పోరాటం పీటర్‌మారిట్జ్‌బర్గ్ రైలు సంఘటన మోహన్‌దాస్ గాంధీ అనే వ్యక్తిలో ఒక పోరాట యోధుడిని నిద్రలేపింది. తన వ్యక్తిగత అవమానాన్ని ఒక జాతి ఆత్మగౌరవ సమస్యగా స్వీకరించి, దక్షిణాఫ్రికాలోని భారతీయుల హక్కుల కోసం పోరాడాలని ఆయన నిశ్చయించుకున్నారు. దాదా అబ్దుల్లా కేసును విజయవంతంగా ముగించిన తర్వాత, భారతదేశానికి తిరిగి వెళ్ళడానికి సిద్ధమవుతున్న తరుణంలో, ఆయన దృష్టిని ఒక వార్తాపత్రికలోని చిన్న వార్త ఆకర్షించింది. నాటల్ ప్రభుత్వం భారతీయుల ఓటు హక్కును రద్దు చేయడానికి ఒక బిల్లును ప్రవేశపెట్టబోతోందన్నదే ఆ వార్త. ఆ క్షణం, గాంధీ ప్రస్థానంలో మరో కీలక మలుపు. తన దేశప్రజలు తమ ప్రాథమిక హక్కులను కోల్పోతుంటే, తాను నిస్సహాయంగా చూస్తూ వెళ్ళిపోవడం ఆయనకు భావ్యం అనిపించలేదు. వ్యాపారుల అభ్యర్థన మేరకు, ఆయన తన తిరుగు ప్రయాణాన్ని వాయిదా వేసుకుని, అక్కడే ఉండి పోరాడటానికి సిద్ధపడ్డారు. ఈ నిర్ణయంతోనే నాటల్ ఇండియన్ కాంగ్రెస్ (1894) స్థాపించబడింది. ఇది ఆయన రాజకీయ జీవితానికి తొలి అడుగు. అయితే, గాంధీ పోరాట పటిమను, నాయకత్వ పటిమను ప్రపంచానికి పరిచయం చేసిన, మరియు 'సత్యాగ్రహం' అనే అద్వితీయమైన ఆయుధానికి జన్మనిచ్చిన చారిత్రాత్మక ఘట్టం ట్రాన్స్‌వాల్‌లో చోటుచేసుకుంది. ఈ అధ్యాయంలో, 'బ్లాక్ యాక్ట్'కు వ్యతిరేకంగా జరిగిన పోరాటం, సత్యాగ్రహం అనే భావన యొక్క అభివృద్ధి, మరియు ఆ పోరాటంలో భాగంగా గాంధీ చేసిన కమ్యూనిటీ జీవన ప్రయోగాల గురించి వివరంగా చర్చిద్దాం.

ట్రాన్స్‌వాల్ ఆసియాటిక్ రిజిస్ట్రేషన్ యాక్ట్ (బ్లాక్ యాక్ట్) - అవమానకరమైన శాసనం

1906లో, దక్షిణాఫ్రికాలోని ట్రాన్స్‌వాల్ ప్రభుత్వం (అప్పుడు బ్రిటిష్ పాలనలో ఉన్న ఒక కాలనీ) భారతీయులను లక్ష్యంగా చేసుకుని ఒక అత్యంత అవమానకరమైన చట్టాన్ని తీసుకురావడానికి ముసాయిదాను సిద్ధం చేసింది. దీనినే "ఆసియాటిక్ లా అమెండ్‌మెంట్ ఆర్డినెన్స్" అని పిలిచారు. ఈ చట్టం యొక్క నిబంధనలు ఎంత కఠినంగా, అవమానకరంగా ఉన్నాయంటే, గాంధీ దానిని "బ్లాక్ యాక్ట్" (నల్ల చట్టం) అని అభివర్ణించారు.

"బ్లాక్ యాక్ట్"లోని ప్రధానాంశాలు: * విధిగా రిజిస్ట్రేషన్ (Compulsory Registration): ట్రాన్స్‌వాల్‌లో నివసిస్తున్న 8 సంవత్సరాలు పైబడిన ప్రతీ భారతీయుడు, స్త్రీపురుషులతో సహా, తమ పేర్లను తప్పనిసరిగా ప్రభుత్వ రిజిస్ట్రార్ కార్యాలయంలో నమోదు చేసుకోవాలి. * గుర్తింపు పత్రం (Certificate of Registration): రిజిస్ట్రేషన్ సమయంలో, వారి జాతి, పేరు, వయస్సు, కులం, నివాస స్థలం వంటి వివరాలను నమోదు చేయడమే కాకుండా, వారి పది వేలిముద్రలను (all ten fingerprints) రికార్డుగా ఇవ్వాలి. ఈ వివరాలతో కూడిన ఒక గుర్తింపు పత్రాన్ని ప్రభుత్వం జారీ చేస్తుంది. * పత్రం ఎల్లప్పుడూ వెంట ఉంచుకోవాలి: ప్రతీ భారతీయుడు ఈ గుర్తింపు పత్రాన్ని ఎల్లప్పుడూ తమ వెంట ఉంచుకోవాలి. పోలీసులు లేదా ప్రభుత్వ అధికారులు ఎప్పుడు అడిగినా చూపించాలి. అలా చూపించడంలో విఫలమైతే, వారిని అరెస్టు చేయవచ్చు, జరిమానా విధించవచ్చు, లేదా దేశం నుండి బహిష్కరించవచ్చు. * అక్రమ వలసల నిరోధం: ఈ చట్టం యొక్క ముఖ్య ఉద్దేశ్యం, భారతదేశం నుండి ట్రాన్స్‌వాల్‌కు అక్రమ వలసలను అరికట్టడమేనని ప్రభుత్వం పేర్కొంది. కానీ దీని వెనుక ఉన్న అసలు ఉద్దేశ్యం, భారతీయులను నిరంతరం నిఘాలో ఉంచడం, వారిని నేరస్థులుగా పరిగణించడం, మరియు వారి స్వేచ్ఛను హరించడం.

గాంధీ మరియు భారతీయ సమాజం యొక్క ప్రతిస్పందన: ఈ ముసాయిదా చట్టం యొక్క వివరాలు తెలియగానే, ట్రాన్స్‌వాల్‌లోని భారతీయ సమాజం భయాందోళనలకు గురైంది. ఇది కేవలం ఒక చట్టం కాదు, తమ ఆత్మగౌరవంపై, తమ అస్తిత్వంపై జరిగిన దాడిగా వారు భావించారు. ఈ పది వేలిముద్రలు ఇవ్వాలనే నిబంధన, సాధారణంగా ఘోరమైన నేరస్థుల నుండి మాత్రమే తీసుకుంటారు. విద్యావంతులు, వ్యాపారులు, కార్మికులు అనే తేడా లేకుండా అందరినీ నేరస్థుల జాబితాలో చేర్చడమే ఇది.

గాంధీ ఈ చట్టాన్ని తీవ్రంగా వ్యతిరేకించారు. "ఇది మా పురుషత్వాన్ని, మా స్త్రీల గౌరవాన్ని, మా జాతి గౌరవాన్ని దెబ్బతీసే చర్య. ఈ చట్టానికి లొంగిపోవడం అంటే, దేవుడి ముందు, మన అంతరాత్మ ముందు ద్రోహులుగా నిలబడటమే. దీనిని ప్రాణం పోయినా సరే ఎదిరించాలి" అని ఆయన పిలుపునిచ్చారు.

సత్యాగ్రహం: పదం, భావన, మరియు ప్రతిజ్ఞ

'బ్లాక్ యాక్ట్'కు వ్యతిరేకంగా ఎలా పోరాడాలనే దానిపై చర్చించడానికి, 1906 సెప్టెంబర్ 11న, జోహన్నెస్‌బర్గ్‌లోని ఎంపైర్ థియేటర్‌లో సుమారు 3000 మంది భారతీయులతో ఒక భారీ సమావేశం జరిగింది. ఆ సమావేశం చారిత్రాత్మకమైనది. అక్కడే 'సత్యాగ్రహం' అనే మహత్తర ఆయుధానికి అంకురార్పణ జరిగింది.

ఎంపైర్ థియేటర్ సమావేశం మరియు ప్రతిజ్ఞ: ఆ సమావేశంలో గాంధీ ప్రసంగిస్తూ, ఈ చట్టం యొక్క భయంకరమైన పరిణామాలను వివరించారు. కేవలం వినతి పత్రాలు, విజ్ఞప్తులతో ప్రభుత్వం లొంగదని, మనం మరింత దృఢమైన చర్యకు దిగాలని స్పష్టం చేశారు. అప్పుడే ఆయన ఒక ప్రతిపాదన చేశారు: "మనలో ఎవ్వరూ ఈ నల్ల చట్టానికి లొంగకూడదు. రిజిస్ట్రేషన్ కోసం మన వేలిముద్రలు ఇవ్వకూడదు. ప్రభుత్వం మనల్ని జైల్లో పెట్టినా, మన ఆస్తులను జప్తు చేసినా, చివరికి కాల్చి చంపినా సరే, మనం ఈ అవమానకరమైన శాసనాన్ని అంగీకరించకూడదు. దేవుడి సాక్షిగా ఈ ప్రతిజ్ఞ చేద్దాం."

ఆయన ప్రసంగానికి సభికులు ఉత్తేజితులయ్యారు. సమావేశంలో ఉన్న సేఠ్ హాజీ హబీబ్ అనే ఒక ప్రముఖ వ్యాపారి లేచి నిలబడి, "దేవుడి సాక్షిగా నేను ఈ చట్టానికి ఎన్నటికీ లొంగను" అని ఉద్వేగంగా ప్రతిజ్ఞ చేశారు. ఆయనను అనుసరిస్తూ, హిందువులు, ముస్లింలు, పార్శీలు, క్రిస్టియన్లు అనే భేదం లేకుండా, సమావేశానికి హాజరైన ప్రతి ఒక్కరూ లేచి నిలబడి, దేవుని సాక్షిగా ఈ చట్టాన్ని ధిక్కరిస్తామని ఏకగ్రీవంగా ప్రతిజ్ఞ చేశారు. ఆ క్షణం, దక్షిణాఫ్రికా స్వాతంత్ర్య పోరాటంలో ఒక నూతన అధ్యాయానికి నాంది పలికింది.

"సత్యాగ్రహం" అనే పదం ఆవిర్భావం: ప్రారంభంలో, గాంధీ ఈ పోరాట రూపాన్ని ఆంగ్లంలో "పాసివ్ రెసిస్టెన్స్" (Passive Resistance - నిష్క్రియాత్మక ప్రతిఘటన) అని పిలిచారు. అయితే, ఈ పదం ఆయనకు పూర్తిగా సంతృప్తినివ్వలేదు. 'పాసివ్ రెసిస్టెన్స్'లో ఒకరకమైన బలహీనత, నిస్సహాయత ధ్వనిస్తుందని, అది కేవలం శారీరక బలం లేనప్పుడు ఉపయోగించే ఆయుధంగా చిత్రీకరించబడుతుందని ఆయన భావించారు. కానీ, తాము చేపట్టబోయే పోరాటం బలహీనులది కాదు, అది నైతిక బలం, ఆత్మబలం ఉన్నవారి పోరాటం. అది కేవలం నిష్క్రియాత్మకంగా ఉండటం కాదు, సత్యం కోసం చైతన్యవంతంగా, క్రియాశీలంగా పోరాడటం.

అందుకే, ఈ నూతన పోరాట రూపానికి ఒక సరికొత్త, అర్థవంతమైన పేరు పెట్టాలని ఆయన భావించారు. తన పత్రిక 'ఇండియన్ ఒపీనియన్' ద్వారా ఒక పోటీని నిర్వహించారు. అనేకమంది అనేక పేర్లను సూచించారు. గాంధీ మేనల్లుడైన మగన్‌లాల్ గాంధీ "సదాగ్రహ" (సత్ + ఆగ్రహ = మంచి కోసం పట్టుదల) అనే పదాన్ని సూచించారు. గాంధీకి ఈ పదం నచ్చింది, కానీ ఆయన దానిని మరింత మెరుగుపరిచి "సత్యాగ్రహం" (సత్య + ఆగ్రహం = సత్యం కోసం పట్టుదల లేదా సత్యబలం) గా మార్చారు.

సత్యాగ్రహం యొక్క అర్థం మరియు సూత్రాలు: సత్యాగ్రహం కేవలం ఒక పోరాట పద్ధతి కాదు, అది ఒక జీవన విధానం, ఒక తాత్విక సిద్ధాంతం. దాని మూల సూత్రాలు: * సత్యం (Truth): సత్యమే పరమాత్మ. అన్యాయం, అసత్యంపై పోరాటంలో అంతిమ విజయం సత్యానిదే. * అహింస (Non-violence): ఇది సత్యాగ్రహానికి ఆత్మ వంటిది. శత్రువుపై శారీరకంగానే కాదు, మానసికంగా కూడా హింసను ప్రయోగించకూడదు. మనసులో, మాటలో, చేతలో అహింసను పాటించాలి. * ప్రేమ మరియు క్షమ (Love and Forgiveness): సత్యాగ్రహి శత్రువును ద్వేషించడు. శత్రువులోని చెడును, అన్యాయమైన వ్యవస్థను మాత్రమే ద్వేషిస్తాడు. ప్రేమ ద్వారా శత్రువు హృదయాన్ని మార్చి, అతని అంతరాత్మను మేల్కొలపాలి. * త్యాగం మరియు కష్టాలను సహించడం (Self-suffering): సత్యాగ్రహి తన లక్ష్య సాధన కోసం ఎటువంటి కష్టాలనైనా, నష్టాలనైనా, చివరికి మరణాన్నైనా సరే చిరునవ్వుతో స్వీకరించడానికి సిద్ధంగా ఉండాలి. తన బాధ ద్వారానే ఎదుటివారిలో పరివర్తన తీసుకురావాలి.

ఈ విధంగా, "సత్యాగ్రహం" అనే పదం, బలహీనుల నిష్క్రియాత్మక ప్రతిఘటన నుండి, ఆత్మబలం కలిగినవారి క్రియాశీలక, నైతిక పోరాటంగా పరిణామం చెందింది.

నిరసనలు, జైలు జీవితం

1907లో, 'బ్లాక్ యాక్ట్' అధికారికంగా అమలులోకి వచ్చింది. గాంధీ నాయకత్వంలో వేలాది మంది భారతీయులు ఈ చట్టాన్ని ధిక్కరించడానికి సిద్ధమయ్యారు.

• రిజిస్ట్రేషన్ కార్యాలయాల వద్ద పికెటింగ్: సత్యాగ్రహులు రిజిస్ట్రేషన్ కార్యాలయాల వద్ద శాంతియుతంగా పికెటింగ్ నిర్వహించి, భారతీయులను రిజిస్టర్ చేసుకోకుండా నిరోధించారు.
• తొలి అరెస్టు మరియు జైలు జీవితం: 1908 జనవరిలో, గాంధీని తొలిసారిగా అరెస్టు చేసి, రెండు నెలల సాధారణ జైలు శిక్ష విధించారు. జైలు జీవితం ఆయనకు కొత్త అనుభవం. అక్కడ ఆయన థోరో, రస్కిన్, టాల్‌స్టాయ్ రచనలను లోతుగా అధ్యయనం చేశారు. తోటి ఖైదీలకు సేవ చేశారు. ఆయన అరెస్టుతో ఉద్యమం మరింత ఉధృతమైంది. వేలాది మంది భారతీయులు స్వచ్ఛందంగా జైళ్లకు వెళ్లడానికి ముందుకు వచ్చారు.
• స్మట్స్-గాంధీ ఒప్పందం మరియు మోసం: జైళ్లు నిండిపోవడంతో, ట్రాన్స్‌వాల్ నాయకుడైన జనరల్ జాన్ స్మట్స్, గాంధీతో ఒక ఒప్పందానికి వచ్చాడు. భారతీయులు స్వచ్ఛందంగా రిజిస్టర్ చేసుకుంటే, 'బ్లాక్ యాక్ట్'ను రద్దు చేస్తామని ఆయన హామీ ఇచ్చారు. ఈ హామీని నమ్మి, గాంధీ జైలు నుండి విడుదలై, భారతీయులను స్వచ్ఛందంగా రిజిస్టర్ చేసుకోమని ఒప్పించారు. గాంధీ స్వయంగా రిజిస్ట్రేషన్ కార్యాలయానికి వెళుతున్నప్పుడు, ఈ ఒప్పందాన్ని ద్రోహంగా భావించిన మీర్ ఆలం అనే ఒక పఠాన్, ఆయనపై కర్రలతో దాడి చేసి తీవ్రంగా గాయపరిచాడు. అయినా, గాంధీ తనపై దాడి చేసిన మీర్ ఆలంను క్షమించి, అతనిపై ఎటువంటి కేసు పెట్టవద్దని కోరారు. అయితే, జనరల్ స్మట్స్ తన మాట నిలబెట్టుకోలేదు. భారతీయులు రిజిస్టర్ చేసుకున్న తర్వాత, 'బ్లాక్ యాక్ట్'ను రద్దు చేయకుండా, దానిని మరింత బలపరిచే చట్టాన్ని ప్రవేశపెట్టారు.
• గుర్తింపు పత్రాల దహనం: స్మట్స్ మోసాన్ని నిరసిస్తూ, 1908 ఆగస్టులో, జోహన్నెస్‌బర్గ్‌లోని హమీదియా మసీదు వద్ద ఒక భారీ బహిరంగ సభ ఏర్పాటు చేశారు. అక్కడ, 2000 మందికి పైగా భారతీయులు తమ రిజిస్ట్రేషన్ సర్టిఫికెట్లను ఒక పెద్ద పాత్రలో వేసి తగలబెట్టారు. ఇది ప్రభుత్వానికి ఒక బహిరంగ సవాలు. ఈ సంఘటన తర్వాత, సత్యాగ్రహ ఉద్యమం మళ్లీ ఉధృతమైంది. గాంధీతో సహా వేలాది మంది మళ్లీ మళ్లీ జైళ్లకు వెళ్లారు.

ఫినిక్స్ సెటిల్‌మెంట్, టాల్‌స్టాయ్ ఫార్మ్ – కమ్యూనిటీ జీవన ప్రయోగాలు

సత్యాగ్రహ ఉద్యమం కేవలం రాజకీయ పోరాటం మాత్రమే కాదు, అది ఒక జీవన విధానమని గాంధీ విశ్వసించారు. సత్యాగ్రహి జీవితం సరళంగా, క్రమశిక్షణతో, స్వావలంబనతో కూడి ఉండాలని ఆయన భావించారు. ఈ ఆదర్శాలను ఆచరణలో పెట్టడానికి, ఆయన రెండు ఆదర్శవంతమైన కమ్యూనిటీలను స్థాపించారు. అవి సత్యాగ్రహ ఉద్యమానికి వెన్నెముకగా నిలిచాయి.

ఫినిక్స్ సెటిల్‌మెంట్ (1904): * స్ఫూర్తి: 1904లో జోహన్నెస్‌బర్గ్ నుండి డర్బన్‌కు రైలులో ప్రయాణిస్తున్నప్పుడు, ఒక స్నేహితుడు గాంధీకి జాన్ రస్కిన్ రచించిన "అన్‌టు దిస్ లాస్ట్" (Unto This Last) అనే పుస్తకాన్ని ఇచ్చారు. ఆ పుస్తకం గాంధీ జీవితంపై తక్షణ, తీవ్రమైన ప్రభావాన్ని చూపింది. ఆ పుస్తకంలోని మూడు ప్రధాన సూత్రాలు ఆయన్ను ఆకట్టుకున్నాయి: * అందరి మంచిలోనే వ్యక్తి యొక్క మంచి ఇమిడి ఉంది (The good of the individual is contained in the good of all). * న్యాయవాది పనికి, క్షురకుని పనికి ఒకే విలువ ఉంది, ఎందుకంటే ప్రతి ఒక్కరూ తమ పని ద్వారా జీవనోపాధి పొందే హక్కును కలిగి ఉంటారు. * రైతుగా, చేతివృత్తుల వారిగా శ్రమతో కూడిన జీవితమే నిజమైన జీవితం. * స్థాపన: ఈ ఆదర్శాలతో ఉత్తేజితుడైన గాంధీ, వెంటనే వాటిని ఆచరణలో పెట్టాలని నిర్ణయించుకున్నారు. డర్బన్ సమీపంలో 100 ఎకరాల భూమిని కొనుగోలు చేసి, దానికి ఫినిక్స్ సెటిల్‌మెంట్ అని పేరు పెట్టారు. తన పత్రిక 'ఇండియన్ ఒపీనియన్' కార్యాలయాన్ని, ప్రింటింగ్ ప్రెస్‌ను అక్కడికి మార్చారు. * జీవన విధానం: ఫినిక్స్ సెటిల్‌మెంట్‌లో చేరిన ప్రతి ఒక్కరూ, కులం, మతం, వృత్తితో సంబంధం లేకుండా, రోజులో కొంత సమయం పొలంలో పనిచేయాలి. అందరికీ సమాన వేతనం (నెలకి 3 పౌండ్లు) ఇచ్చేవారు. జీవితం అత్యంత సరళంగా, నిరాడంబరంగా ఉండేది. స్వయం సమృద్ధి, శ్రమ గౌరవం, సామూహిక జీవనం ఇక్కడి ప్రధాన సూత్రాలు. ఇది గాంధీ ఆశ్రమ జీవితానికి తొలి అడుగు, ఒక నమూనా. టాల్‌స్టాయ్ ఫార్మ్ (1910): * ఆవశ్యకత: సత్యాగ్రహ ఉద్యమం తీవ్రస్థాయికి చేరినప్పుడు, వేలాది మంది జైళ్లకు వెళ్లారు. దీంతో వారి కుటుంబాలు నిరాశ్రయులయ్యాయి. జైలు నుండి విడుదలైన సత్యాగ్రహులకు, వారి కుటుంబాలకు ఆశ్రయం కల్పించి, వారికి జీవనోపాధి చూపించాల్సిన అవసరం ఏర్పడింది. * స్థాపన: ఈ అవసరాన్ని తీర్చడానికి, గాంధీ తన జర్మన్ స్నేహితుడు, ఆర్కిటెక్ట్ అయిన హెర్మన్ కాలెన్‌బాక్ సహాయంతో, జోహన్నెస్‌బర్గ్‌కు 21 మైళ్ల దూరంలో 1100 ఎకరాల విశాలమైన వ్యవసాయ క్షేత్రాన్ని కొనుగోలు చేశారు. రష్యన్ తత్వవేత్త, రచయిత లియో టాల్‌స్టాయ్ యొక్క సరళ జీవనం, అహింసా సిద్ధాంతాల పట్ల ఉన్న గౌరవంతో, గాంధీ ఆ క్షేత్రానికి టాల్‌స్టాయ్ ఫార్మ్ అని పేరు పెట్టారు. * ఆశ్రమ ప్రయోగాలు: టాల్‌స్టాయ్ ఫార్మ్ ఒక నిజమైన ఆశ్రమంగా, ఒక విద్యా ప్రయోగశాలగా మారింది. * సామూహిక జీవనం: హిందువులు, ముస్లింలు, క్రిస్టియన్లు, పార్శీలు అందరూ కలిసి ఒకే కుటుంబంలా జీవించేవారు. వంటగది కూడా ఒకటే. * స్వావలంబన: ఆహారం, బట్టలు, చెప్పులతో సహా తమకు అవసరమైనవన్నీ వారే స్వయంగా తయారు చేసుకునేవారు. * విద్య: పిల్లలకు సంప్రదాయ విద్యతో పాటు, వడ్రంగం, చెప్పులు కుట్టడం, వ్యవసాయం వంటి వృత్తి విద్యలలో శిక్షణ ఇచ్చేవారు. గాంధీ స్వయంగా ఉపాధ్యాయుడిగా మారి, నైతిక, ఆధ్యాత్మిక విద్యను బోధించేవారు. * నిరాడంబరత: స్త్రీపురుషులు వేర్వేరుగా, సరళమైన వసతులలో నివసించేవారు. * టాల్‌స్టాయ్ ఫార్మ్, సత్యాగ్రహ ఉద్యమానికి ఒక సురక్షితమైన స్థావరంలా, సత్యాగ్రహులకు ఒక శిక్షణా కేంద్రంలా పనిచేసింది. ఇక్కడ నేర్చుకున్న పాఠాలు, చేసిన ప్రయోగాలే భవిష్యత్తులో భారతదేశంలో సబర్మతి ఆశ్రమాన్ని స్థాపించడానికి స్ఫూర్తినిచ్చాయి.

దక్షిణాఫ్రికాలో అంతిమ విజయం - ఒక మహాత్ముని నిర్మాణం

పోరాట పరాకాష్ట 'బ్లాక్ యాక్ట్'కు వ్యతిరేకంగా ఎనిమిదేళ్లపాటు సాగిన సత్యాగ్రహ పోరాటం, మోహన్‌దాస్ గాంధీని ఒక సాధారణ న్యాయవాది నుండి ఒక దృఢమైన పోరాటయోధుడిగా మార్చింది. జైలు జీవితం, దాడులు, ప్రభుత్వ మోసాలు ఆయన సంకల్పాన్ని మరింత ఉక్కులా మార్చాయి. టాల్‌స్టాయ్ ఫార్మ్ వంటి ప్రయోగాలు ఆయనకు సామూహిక జీవనం, స్వావలంబన యొక్క ప్రాముఖ్యతను నేర్పించాయి. అయితే, దక్షిణాఫ్రికాలో ఆయన పోరాటం ఇంకా ముగియలేదు. అది కేవలం ఒక యుద్ధంలో గెలిచిన తొలి ఘట్టం మాత్రమే. అసలైన, సమగ్రమైన పోరాటం ఇంకా మిగిలే ఉంది. ఆ అంతిమ పోరాటమే గాంధీని, ఆయన సత్యాగ్రహ సిద్ధాంతాన్ని ప్రపంచానికి పరిచయం చేసి, ఆయనకు ఒక అద్వితీయమైన నైతిక విజయాన్ని అందించింది. ఈ అధ్యాయంలో, భారతీయుల హక్కుల కోసం జరిగిన నిరంతర పోరాటం, చారిత్రాత్మక స్మట్స్-గాంధీ ఒప్పందం, మరియు 21 ఏళ్ల దక్షిణాఫ్రికా అనుభవం ఒక మహాత్ముడిని ఎలా సంపూర్ణంగా తీర్చిదిద్దిందో విశ్లేషిద్దాం.

భారతీయుల హక్కుల కోసం నిరంతర పోరాటం: విస్తరించిన రణక్షేత్రం

1912 నాటికి, 'బ్లాక్ యాక్ట్'కు వ్యతిరేకమైన సత్యాగ్రహం కొంత మందగించింది. అయితే, దక్షిణాఫ్రికా ప్రభుత్వం భారతీయులపై మరిన్ని కఠినమైన, అవమానకరమైన చర్యలను తీసుకోవడంతో, పోరాట రణక్షేత్రం మరింత విస్తృతమైంది. ఈసారి మూడు ప్రధాన సమస్యలు ఉద్యమానికి ఆజ్యం పోశాయి.

1. మూడు పౌండ్ల పన్ను (£3 Tax): 1860ల నుండి చెరకు తోటలలో పనిచేయడానికి ఐదేళ్ల ఒప్పందంపై (గిర్మిట్) వచ్చిన భారతీయ కార్మికులు, తమ ఒప్పందం ముగిసిన తర్వాత స్వతంత్రంగా జీవించాలనుకుంటే, వారు లేదా వారి భార్యాపిల్లలు (16 ఏళ్లు పైబడిన మగవారు, 13 ఏళ్లు పైబడిన ఆడవారు) ప్రతీ సంవత్సరం మూడు పౌండ్ల చొప్పున పన్ను కట్టాలి. ఇది ఆ కాలంలో ఒక సామాన్య కార్మికుడి ఆర్నెల్ల జీతంతో సమానం. ఈ పన్ను వారిని ఆర్థికంగా చిదిమేసి, మళ్లీ ఒప్పంద కార్మికులుగా బానిసత్వంలోకి నెట్టడానికి చేసిన కుట్ర. 1912లో, ప్రఖ్యాత భారతీయ నాయకుడు గోపాల కృష్ణ గోఖలే దక్షిణాఫ్రికా పర్యటనకు వచ్చినప్పుడు, ఈ పన్నును రద్దు చేస్తామని అక్కడి ప్రభుత్వం ఆయనకు హామీ ఇచ్చింది. కానీ, ఆ తర్వాత మాట తప్పింది. ఈ మోసం, పేద కార్మికులలో తీవ్ర ఆగ్రహాన్ని రగిల్చింది.

2. వలసల నియంత్రణ చట్టం (Immigration Regulation Act): దక్షిణాఫ్రికా ప్రభుత్వం, కొత్త వలసల చట్టం ద్వారా భారతీయుల రాకను దాదాపు పూర్తిగా నిషేధించింది. ముఖ్యంగా, కేప్ కాలనీలో చదువుకున్న కొద్దిమంది భారతీయులకు ఉన్న పరిమిత వలస హక్కులను కూడా ఇది హరించింది.

3. వివాహాల రద్దు తీర్పు (Invalidation of Marriages): సత్యాగ్రహ పోరాటాన్ని ప్రజ్వరిల్లజేసిన అత్యంత అవమానకరమైన సంఘటన ఇది. 1913 మార్చి 14న, కేప్ సుప్రీంకోర్టు ఒక సంచలన తీర్పు ఇచ్చింది. క్రైస్తవ మతాచారాల ప్రకారం జరగని ఏ వివాహమూ దక్షిణాఫ్రికాలో చట్టబద్ధం కాదని ఆ తీర్పు సారాంశం. దీని ప్రకారం, హిందూ, ముస్లిం, పార్శీ పద్ధతులలో జరిగిన లక్షలాది భారతీయుల వివాహాలన్నీ ఒక్క కలం పోటుతో రద్దయిపోయాయి. వారి భార్యలందరూ కేవలం ఉంపుడుగత్తెల (concubines) స్థాయికి దిగజారిపోయారు. వారి పిల్లలు అక్రమ సంతానంగా ముద్రపడ్డారు. ఇది భారతీయ మహిళల ఆత్మగౌరవంపై, కుటుంబ వ్యవస్థపై జరిగిన ఘోరమైన దాడి.

ఈ తీర్పుతో, అప్పటివరకు ఉద్యమానికి దూరంగా ఉన్న భారతీయ మహిళలు సైతం ఆగ్రహంతో రగిలిపోయారు. కస్తూర్బా గాంధీతో సహా, టాల్‌స్టాయ్ ఫార్మ్‌లోని మహిళలు, "మా గౌరవానికి భంగం కలిగితే మేము చూస్తూ ఊరుకోము. మేము కూడా జైళ్లకు వెళ్ళడానికి సిద్ధం" అని గాంధీ ముందు నిలబడ్డారు. సత్యాగ్రహ ఉద్యమంలో మహిళల భాగస్వామ్యం ఒక నూతన, శక్తివంతమైన అధ్యాయానికి నాంది పలికింది.

మహా పాదయాత్ర (The Great March) - ఒక చారిత్రాత్మక సహన యాత్ర: ఈ మూడు సమస్యలపై ప్రభుత్వంపై ఒత్తిడి తేవడానికి, గాంధీ ఒక అపూర్వమైన, సాహసోపేతమైన ప్రణాళికను రచించారు. అదే "ది గ్రేట్ మార్చ్". * ప్రణాళిక: నాటల్‌లోని న్యూకాజిల్‌లో ఉన్న బొగ్గు గనులలో పనిచేస్తున్న వేలాది మంది భారతీయ కార్మికులతో సమ్మె చేయించడం. వారందరినీ తీసుకుని, ఎటువంటి అనుమతి పత్రాలు లేకుండా, నాటల్ సరిహద్దు దాటించి, ట్రాన్స్‌వాల్‌లోకి ప్రవేశించడం. ఇది ప్రభుత్వ చట్టాలను బహిరంగంగా ధిక్కరించడమే. ఇలా వేలాది మందిని అరెస్టు చేసి, జైళ్లను నింపేయడం ద్వారా ప్రభుత్వంపై ఒత్తిడి తేవడం. * పాదయాత్ర ప్రారంభం: 1913, నవంబర్ 6న, గాంధీ నాయకత్వంలో 2,037 మంది పురుషులు, 127 మంది మహిళలు, మరియు 57 మంది పిల్లలతో కూడిన ఒక శాంతి సైన్యం న్యూకాజిల్ నుండి తమ మహా పాదయాత్రను ప్రారంభించింది. రోజుకు సుమారు 20 కిలోమీటర్లు నడుస్తూ, వారు ట్రాన్స్‌వాల్ వైపు సాగారు. వారి వద్ద ఉన్నది కేవలం ఒంటిపై బట్టలు, ఒక దుప్పటి, మరియు అచంచలమైన సంకల్పం మాత్రమే. గాంధీ వారితో పాటే నడిచారు, వారి కష్టసుఖాలను పంచుకున్నారు, వారిలో ధైర్యాన్ని నూరిపోశారు. * ప్రభుత్వ క్రూరమైన అణచివేత: పాదయాత్రను చూసి ప్రభుత్వం భయపడింది. గాంధీని మూడుసార్లు అరెస్టు చేసి, జైలుకు పంపింది. అయినా యాత్ర ఆగలేదు. నాయకుడు లేకపోయినా, ప్రజలు శాంతియుతంగా ముందుకు సాగారు. చివరికి, ప్రభుత్వం తన క్రూరమైన దమనకాండను ప్రయోగించింది. పాదయాత్ర చేస్తున్న వారిని అరెస్టు చేసి, ప్రత్యేక రైళ్లలో నాటల్‌కు తిరిగి తీసుకువచ్చి, బొగ్గు గనులనే తాత్కాలిక జైళ్లుగా మార్చారు. వారిపై కొరడా దెబ్బలు కురిపించారు, చిత్రహింసలకు గురిచేశారు, బలవంతంగా పని చేయించారు. కొందరు కార్మికులు ఈ హింసను తట్టుకోలేక ప్రాణాలు కోల్పోయారు. * ప్రపంచవ్యాప్త స్పందన: ఈ క్రూరమైన అణచివేత వార్తలు దావానలంలా ప్రపంచమంతా వ్యాపించాయి. భారతదేశంలో తీవ్ర ఆగ్రహావేశాలు వ్యక్తమయ్యాయి. వైస్రాయ్ లార్డ్ హార్డింజ్ సైతం, బహిరంగంగా దక్షిణాఫ్రికా ప్రభుత్వ చర్యలను ఖండిస్తూ, ఒక నిష్పక్షపాత విచారణ జరగాలని డిమాండ్ చేశారు. సి.ఎఫ్. ఆండ్రూస్, డబ్ల్యూ.డబ్ల్యూ. పియర్సన్ వంటి బ్రిటిష్ మిషనరీలు గాంధీకి మద్దతుగా దక్షిణాఫ్రికాకు వచ్చారు. అంతర్జాతీయంగా ప్రభుత్వంపై ఒత్తిడి పెరిగింది.

స్మట్స్-గాంధీ ఒప్పందం: ఒక నైతిక విజయం

అంతర్జాతీయ ఒత్తిడి, దేశంలో ఆర్థిక వ్యవస్థ స్తంభించిపోవడం, మరియు సత్యాగ్రహుల అకుంఠిత దీక్ష ముందు, జనరల్ స్మట్స్ ప్రభుత్వం తలవంచక తప్పలేదు. చర్చలకు అనుకూల వాతావరణం సృష్టించడానికి, ప్రభుత్వం గాంధీని, ఇతర నాయకులను బేషరతుగా విడుదల చేసింది.

చర్చలు మరియు ఒప్పందం: సుదీర్ఘమైన చర్చల తర్వాత, 1914 జూన్‌లో, గాంధీ మరియు జనరల్ స్మట్స్ మధ్య ఒక చారిత్రాత్మక ఒప్పందం కుదిరింది. ఈ ఒప్పందం ఆధారంగా దక్షిణాఫ్రికా ప్రభుత్వం "ది ఇండియన్ రిలీఫ్ యాక్ట్, 1914" (The Indian Relief Act, 1914) అనే చట్టాన్ని ఆమోదించింది.

ఒప్పందంలోని ముఖ్యాంశాలు: * మూడు పౌండ్ల పన్ను రద్దు: భారతీయులపై మోయలేని భారంగా ఉన్న £3 పన్నును పూర్తిగా రద్దు చేశారు. * వివాహాల చట్టబద్ధత: హిందూ, ముస్లిం, పార్శీ మతాచారాల ప్రకారం జరిగిన వివాహాలన్నింటినీ చట్టబద్ధంగా గుర్తించారు. * 'బ్లాక్ యాక్ట్' రద్దు: సత్యాగ్రహానికి మూలకారణమైన అవమానకరమైన ఆసియాటిక్ రిజిస్ట్రేషన్ యాక్ట్‌ను రద్దు చేశారు. * డోమిసైల్ సర్టిఫికెట్: దక్షిణాఫ్రికాలో జన్మించిన భారతీయులు భారతదేశానికి వెళ్లి తిరిగి రావడానికి వీలుగా డోమిసైల్ సర్టిఫికెట్‌ను ఏకైక ఆధారంగా అంగీకరించారు. * పరిమిత వలసలు: భవిష్యత్తులో చాలా పరిమిత సంఖ్యలో విద్యావంతులైన భారతీయులను మాత్రమే వలసకు అనుమతిస్తారు.

విజయం యొక్క విశ్లేషణ: ఈ ఒప్పందం భారతీయుల అన్ని సమస్యలనూ పరిష్కరించలేదు. భూమిని కొనుగోలు చేసే హక్కు, స్వేచ్ఛగా వ్యాపారం చేసుకునే హక్కు, పూర్తి వలస హక్కులు వంటివి ఇంకా పరిష్కారం కాలేదు. కానీ, ఇది నిస్సందేహంగా ఒక గొప్ప నైతిక విజయం. * ఇది సత్యాగ్రహం యొక్క శక్తిని ప్రపంచానికి నిరూపించింది. * శారీరక బలం కన్నా, ఆత్మబలం, నైతిక బలం గొప్పవని రుజువు చేసింది. * ఒక అణగారిన, నిరాయుధులైన మైనారిటీ వర్గం, ఒక శక్తివంతమైన, క్రూరమైన ప్రభుత్వాన్ని శాంతియుత మార్గాల ద్వారా లొంగదీయగలదని చరిత్రలో లిఖించింది.

తన పని పూర్తయిందని భావించిన గాంధీ, 21 సంవత్సరాల సుదీర్ఘ ప్రవాసం తర్వాత, 1914 జూలైలో దక్షిణాఫ్రికాను విడిచి భారతదేశానికి బయలుదేరారు. ఆయన వెళ్ళేటప్పుడు, ఒకప్పుడు ఆయన непримиримым శత్రువైన జనరల్ స్మట్స్ ఇలా అన్నారు: "ఒక వ్యక్తి మన తీరాలను విడిచి వెళ్ళిపోయారు, బహుశా ఆయన మళ్ళీ తిరిగి రారు. ఈ సెయింట్ (సాధువు) మన రాజకీయాల నుండి తప్పుకోవడం మనందరికీ మేలేనని నేను ఆశిస్తున్నాను." ఈ మాటలు గాంధీ నైతిక ప్రభావానికి నిలువుటద్దం.

ఒక మహాత్ముని నిర్మాణం: దక్షిణాఫ్రికా ఇచ్చిన కానుక

గాంధీ దక్షిణాఫ్రికాకు ఒక ఉద్యోగం కోసం, డబ్బు సంపాదించడం కోసం వెళ్లారు. కానీ ఆయన 21 సంవత్సరాల తర్వాత భారతదేశానికి తిరిగి వచ్చింది ఒక మహాత్ముడిగా. దక్షిణాఫ్రికా ఆయనకు ప్రయోగశాలగా మారి, ఆయన నాయకత్వ లక్షణాలను, నైతిక స్థైర్యాన్ని సంపూర్ణంగా తీర్చిదిద్దింది.

1. న్యాయవాది నుండి జననేతగా పరిణామం: భారతదేశంలో కోర్టులో మాట్లాడటానికే భయపడిన మోహన్‌దాస్, దక్షిణాఫ్రికాలో వేలాది మందికి నాయకుడిగా మారారు. ధనిక వ్యాపారులతో, పేద కార్మికులతో, విద్యావంతులతో, నిరక్షరాస్యులతో, హిందువులతో, ముస్లింలతో... ఇలా సమాజంలోని అన్ని వర్గాల ప్రజలతో మమేకమై, వారి నమ్మకాన్ని చూరగొని, వారిని ఒకే తాటిపై నడిపించే అద్భుతమైన నాయకత్వ పటిమను ఆయన ఇక్కడే అలవర్చుకున్నారు.

2. సత్యాగ్రహ ఆవిష్కరణ మరియు పరిపూర్ణత: దక్షిణాఫ్రికా గాంధీకి "సత్యాగ్రహం" అనే అద్వితీయమైన ఆయుధాన్ని అందించింది. ఇది కేవలం ఒక సిద్ధాంతంగా కాకుండా, ఆచరణలో దాని శక్తిని నిరూపించుకున్న సమర్థవంతమైన పోరాట రూపంగా అభివృద్ధి చెందింది. ఎలా ఉద్యమాన్ని ప్రారంభించాలి, ఎప్పుడు తీవ్రతరం చేయాలి, ఎప్పుడు చర్చలకు సిద్ధపడాలి, ఎప్పుడు వెనక్కి తగ్గాలి వంటి వ్యూహాత్మక నైపుణ్యాలను ఆయన ఇక్కడే ప్రయోగించి, నేర్చుకున్నారు. దక్షిణాఫ్రికా ప్రయోగశాలలో పరీక్షించి, నిరూపించబడిన ఈ ఆయుధాన్నే ఆయన భారత స్వాతంత్ర్య సంగ్రామంలో విజయవంతంగా ప్రయోగించారు.

3. అచంచలమైన నైతిక స్థైర్యం: దక్షిణాఫ్రికా అనుభవాలు గాంధీలోని భయాన్ని పూర్తిగా తొలగించాయి. జైలుకు వెళ్లడమంటే ఆయనకు ఒక పుణ్యక్షేత్రానికి వెళ్లినంత తేలికైంది. శారీరక దాడులు (మీర్ ఆలం దాడి వంటివి) ఆయనను మరింత దృఢంగా మార్చాయి. మరణభయం ఆయనను వదిలిపోయింది. సత్యం, అహింసల పట్ల ఆయనకు తిరుగులేని, అచంచలమైన విశ్వాసం ఏర్పడింది. ఈ నైతిక స్థైర్యమే బ్రిటిష్ సామ్రాజ్యాన్ని గడగడలాడించింది.

4. సంఘటనా మరియు వ్యూహాత్మక నైపుణ్యాలు: గాంధీ కేవలం ఒక ఆదర్శవాది మాత్రమే కాదు, ఒక గొప్ప ఆచరణవాది. ఆయన దక్షిణాఫ్రికాలో తన పోరాటాన్ని నిలబెట్టడానికి అవసరమైన సంస్థలను నిర్మించారు.

   • నాటల్ ఇండియన్ కాంగ్రెస్ (1894): రాజకీయ పోరాటానికి ఒక వేదికను నిర్మించారు.
   • 'ఇండియన్ ఒపీనియన్' పత్రిక (1903): తన భావజాలాన్ని ప్రజల్లోకి తీసుకెళ్లి, వారిని చైతన్యవంతం చేయడానికి ఒక శక్తివంతమైన మీడియా సాధనాన్ని సృష్టించారు.
   • ఫినిక్స్ సెటిల్‌మెంట్ (1904) మరియు టాల్‌స్టాయ్ ఫార్మ్ (1910): సత్యాగ్రహులకు ఆశ్రయం, శిక్షణ ఇవ్వడానికి, మరియు తన ఆదర్శ సమాజ నమూనాలను ప్రయోగించడానికి కమ్యూనిటీలను స్థాపించారు.

5. నిరాడంబర జీవనం మరియు స్వావలంబనపై పట్టు: లండన్‌లో సూటూ బూటూతో 'జెంటిల్‌మన్' కావాలనుకున్న గాంధీ, దక్షిణాఫ్రికాలో తన బట్టలు తానే ఉతుక్కుని, తన ఆహారం తానే వండుకుని, వ్యవసాయం చేస్తూ, చెప్పులు కుడుతూ ఒక సామాన్య రైతుగా, కార్మికుడిగా మారారు. శ్రమ గౌరవాన్ని, నిరాడంబరతను, స్వావలంబనను ఆయన ఇక్కడే పూర్తిగా ఆభ్యాసం చేసుకున్నారు. ఈ అనుభవమే భవిష్యత్తులో ఆయన ప్రవచించిన 'స్వదేశీ', 'గ్రామ స్వరాజ్యం' సిద్ధాంతాలకు పునాది వేసింది.

6. సర్వధర్మ సమభావన యొక్క ఆచరణ: దక్షిణాఫ్రికాలో హిందువులు, ముస్లింలు, పార్శీలు, క్రిస్టియన్లు అందరూ కలిసి ఆయన నాయకత్వంలో పోరాడారు. ఈ అనుభవం 'సర్వధర్మ సమభావన' అనేది కేవలం ఒక సిద్ధాంతం కాదని, అది ఆచరణ సాధ్యమని ఆయనకు నిరూపించింది. భారతదేశంలో హిందూ-ముస్లిం ఐక్యత కోసం ఆయన జీవితాంతం కృషి చేయడానికి ఈ అనుభవమే బలమైన పునాది.

భారత స్వాతంత్ర్య సంగ్రామం – ఒక మహాత్ముడి నాయకత్వం

మాతృదేశానికి పునరాగమనం – ఒక జాతిని అర్థం చేసుకునే ప్రయాణం

ఒక నాయకుడి పునరాగమనం 1914 జూలైలో, 21 సంవత్సరాల సుదీర్ఘ ప్రవాసం తర్వాత, మోహన్‌దాస్ గాంధీ దక్షిణాఫ్రికా తీరాన్ని విడిచిపెట్టారు. ఆయన ఒక సాధారణ న్యాయవాదిగా ఆ గడ్డపై అడుగుపెట్టి, ఒక జాతి హక్కుల కోసం పోరాడి, 'సత్యాగ్రహం' అనే అమోఘమైన ఆయుధాన్ని కనిపెట్టి, ప్రపంచవ్యాప్తంగా గుర్తింపు పొందిన ఒక నైతిక నాయకుడిగా, 'మహాత్మా'గా తిరిగి వస్తున్నారు. దక్షిణాఫ్రికాలో ఆయన సాధించిన విజయాల గాథలు అప్పటికే భారతదేశంలోని పత్రికల ద్వారా, నాయకుల ద్వారా ప్రజలకు చేరాయి. ఆయన రాక కోసం యావత్ దేశం ఆసక్తిగా ఎదురుచూస్తోంది. కానీ, భారతదేశం ఆయన విడిచి వెళ్ళినప్పటిలా లేదు. రాజకీయ, సామాజిక వాతావరణం పూర్తిగా మారిపోయింది. భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ మితవాదులు, అతివాదులుగా చీలిపోయి ఉంది. దేశం కొత్త నాయకత్వం కోసం, కొత్త దిశానిర్దేశం కోసం ఎదురుచూస్తోంది. ఈ నేపథ్యంలో, గాంధీ భారతదేశానికి తిరిగి రావడం, కేవలం ఒక వ్యక్తి తన మాతృభూమికి చేరడం కాదు; అది ఒక నూతన శకానికి నాంది. ఈ అధ్యాయంలో, గాంధీ భారతదేశానికి తిరిగి రావడం, తన రాజకీయ గురువు గోపాలకృష్ణ గోఖలే సలహా మేరకు దేశాన్ని అర్థం చేసుకోవడానికి ఆయన చేసిన సుదీర్ఘ ప్రయాణం, మరియు తన సిద్ధాంతాలకు ప్రయోగశాలగా మారిన సబర్మతీ ఆశ్రమ స్థాపన గురించి వివరంగా చర్చిద్దాం.

1915లో భారతదేశానికి తిరిగి రాక: ఆశలు, అంచనాలు 1915 జనవరి 9న, గాంధీ మరియు కస్తూర్బా బొంబాయిలోని అపోలో బందర్ రేవులో అడుగుపెట్టారు. ఆ రోజు ఇప్పుడు "ప్రవాస భారతీయ దివస్"గా జరుపుకోబడుతోంది, ఇది వారి రాక యొక్క చారిత్రక ప్రాముఖ్యతకు నిదర్శనం. ఆయనకు స్వాగతం పలకడానికి వేలాది మంది ప్రజలు, కాంగ్రెస్ నాయకులు తరలివచ్చారు. దక్షిణాఫ్రికా వీరుడికి ఘన స్వాగతం లభించింది.

ఆనాటి భారతదేశ రాజకీయ పరిస్థితి: గాంధీ తిరిగి వచ్చే నాటికి భారతదేశ రాజకీయ రంగస్థలం సంక్లిష్టంగా, దిశానిర్దేశం లేని స్థితిలో ఉంది. * భారత జాతీయ కాంగ్రెస్‌లో చీలిక: 1907 సూరత్ సమావేశంలో కాంగ్రెస్ మితవాదులు (Moderates), అతివాదులు (Extremists)గా చీలిపోయింది. బాల గంగాధర్ తిలక్ వంటి అతివాద నాయకులు జైలుకు వెళ్లడం లేదా ప్రవాసంలో ఉండటంతో, ఉద్యమం బలహీనపడింది. * నాయకత్వ శూన్యత: మితవాద నాయకులైన గోపాలకృష్ణ గోఖలే, ఫిరోజ్‌షా మెహతా వంటి వారు వృద్ధాప్యం, అనారోగ్యంతో ఉన్నారు. తిలక్ 1914లో జైలు నుండి విడుదలైనప్పటికీ, ఆయన ప్రభావం పరిమితంగానే ఉంది. దేశానికి ఒక బలమైన, ఏకీకృత నాయకత్వం కొరవడింది. * మొదటి ప్రపంచ యుద్ధం: 1914లో ప్రారంభమైన మొదటి ప్రపంచ యుద్ధంలో, భారతదేశం బ్రిటిష్ సామ్రాజ్యంలో భాగంగా పాలుపంచుకుంటోంది. యుద్ధంలో బ్రిటన్‌కు మద్దతిస్తే, యుద్ధానంతరం స్వయం-పాలన (Self-rule) ఇస్తారనే ఆశతో కాంగ్రెస్ నాయకులు ఉన్నారు.

ఈ పరిస్థితులలో, దక్షిణాఫ్రికాలో అహింసాయుత పోరాటం ద్వారా విజయం సాధించిన గాంధీ రాక, ప్రజలలో, నాయకులలో కొత్త ఆశలను రేకెత్తించింది. ఆయన భారత రాజకీయాలలోకి ప్రవేశించి, ఒక కొత్త మార్గాన్ని చూపిస్తారని అందరూ ఆశించారు. అయితే, గాంధీ తొందరపడలేదు. దక్షిణాఫ్రికాలోని భారతీయుల సమస్యలు, ఇక్కడి సమస్యలు వేర్వేరని ఆయనకు తెలుసు. 35 కోట్ల జనాభా, విభిన్న మతాలు, కులాలు, భాషలు, సంస్కృతులు ఉన్న ఈ మహా దేశాన్ని, దాని సమస్యలను పూర్తిగా అర్థం చేసుకోకుండా ఏ చర్యకూ ఉపక్రమించకూడదని ఆయన నిశ్చయించుకున్నారు.

గోపాలకృష్ణ గోఖలే సలహా: దేశమంతటా ఒక మౌన యాత్ర భారతదేశానికి వచ్చిన తర్వాత, గాంధీ తన రాజకీయ గురువుగా భావించే గోపాలకృష్ణ గోఖలేను కలిశారు. గోఖలే, ఆ కాలంలోని అత్యంత గౌరవనీయమైన, విజ్ఞానవంతుడైన మితవాద నాయకుడు. గాంధీలోని శక్తిని, సామర్థ్యాన్ని ఆయన ముందుగానే గుర్తించారు. గాంధీకి ఆయన ఒక అమూల్యమైన సలహా ఇచ్చారు: "మీరు భారతదేశ రాజకీయాలలో ఏమీ మాట్లాడకండి. ముందుగా ఒక సంవత్సరం పాటు దేశమంతటా పర్యటించండి. మీ చెవులు తెరిచి ఉంచండి, కానీ మీ నోరు మూసి ఉంచండి. ఈ దేశాన్ని, ఇక్కడి ప్రజలను, వారి సమస్యలను మీ కళ్ళతో చూడండి, మీ చెవులతో వినండి. అప్పుడు మాత్రమే మీకు భారతదేశం యొక్క నిజమైన ఆత్మ అర్థమవుతుంది." గాంధీ తన గురువు సలహాను శిరసావహించారు. రాజకీయ ప్రసంగాలు, సమావేశాలకు దూరంగా ఉంటూ, ఒక సామాన్య యాత్రికుడిగా తన "భారత దర్శన్" యాత్రను ప్రారంభించారు. ఇది కేవలం ఒక భౌగోళిక యాత్ర కాదు, ఇది భారతదేశ ఆత్మను కనుగొనే ఒక ఆధ్యాత్మిక, సామాజిక యాత్ర.

దేశ పర్యటన - కఠోర వాస్తవాలతో ముఖాముఖి: గాంధీ తన భార్య కస్తూర్బాతో కలిసి, ఒక సంవత్సరం పాటు దేశంలోని దాదాపు అన్ని ప్రాంతాలను సందర్శించారు. ఆయన ప్రయాణం ఎక్కువగా మూడవ తరగతి రైలు బోగీలలోనే సాగింది. అలా ప్రయాణించడం ద్వారానే సామాన్య ప్రజల కష్టాలను, వారి జీవన విధానాన్ని దగ్గర నుండి చూడగలనని ఆయన భావించారు. ఈ యాత్ర ఆయనకు అనేక కఠోర వాస్తవాలను కళ్ళకు కట్టింది. * రైలు ప్రయాణంలో అనుభవాలు: మూడవ తరగతి బోగీలలోని రద్దీ, అపరిశుభ్రత, మరుగుదొడ్ల దుస్థితి, ప్రయాణికుల క్రమశిక్షణా రాహిత్యం ఆయన్ను తీవ్రంగా కలచివేశాయి. ప్రజలలో పౌర స్పృహ, పరిశుభ్రతపై అవగాహన లేకపోవడాన్ని ఆయన గమనించారు. ఈ చిన్న చిన్న విషయాలలో మార్పు రానంత కాలం, స్వాతంత్ర్యం వచ్చినా ప్రయోజనం లేదని ఆయన భావించారు. * తీర్థయాత్రలలో దురాచారాలు: హరిద్వార్, కాశీ వంటి పుణ్యక్షేత్రాలను సందర్శించినప్పుడు, అక్కడి అపరిశుభ్రత, పండాల దోపిడీ, మత విశ్వాసాల పేరుతో జరిగే మూఢాచారాలు ఆయనకు అసహ్యాన్ని కలిగించాయి. గంగా నది పవిత్రతను ప్రజలు ఎలా నాశనం చేస్తున్నారో చూసి ఆయన ఆవేదన చెందారు. * కలకత్తా కాళీఘాట్ ఆలయం: కలకత్తాలోని కాళీఘాట్ ఆలయంలో అమ్మవారికి జంతుబలులు ఇవ్వడాన్ని చూసి ఆయన హృదయం ద్రవించిపోయింది. అహింసను పరమ ధర్మంగా భావించే ఆయనకు, మతం పేరుతో జరిగే ఈ జీవహింస అర్థం కాలేదు. * చంపారన్ రైతులు: బీహార్‌లోని చంపారన్ ప్రాంతంలో, రైతులు బ్రిటిష్ తోటల యజమానుల చేతిలో పడుతున్న దోపిడీని, కష్టాలను విన్నారు. ఇది భవిష్యత్తులో ఆయన తొలి సత్యాగ్రహానికి వేదిక కాబోతోందని అప్పుడు ఆయనకు తెలియదు. * చెన్నైలో కార్మికులు: చెన్నైలోని మిల్లు కార్మికుల దయనీయమైన జీవితాలను, వారి పేదరికాన్ని గమనించారు.

ఈ యాత్ర ద్వారా, గాంధీ పుస్తకాలలో చదివిన భారతదేశానికి, వాస్తవ భారతదేశానికి మధ్య ఉన్న అగాధాన్ని ప్రత్యక్షంగా చూశారు. భారతదేశం అంటే కేవలం బొంబాయి, కలకత్తా, మద్రాస్ వంటి నగరాలు కాదని, లక్షలాది గ్రామాలలో నివసిస్తున్న కోట్లాది మంది పేద ప్రజలే అసలైన భారతదేశమని ఆయన గ్రహించారు.

భారతదేశ పేదరికం, సామాజిక సమస్యలపై అవగాహన గాంధీ దేశ పర్యటన ఆయనకు భారతదేశంలోని రెండు అతిపెద్ద శత్రువులను పరిచయం చేసింది: ఒకటి బ్రిటిష్ పాలన, రెండవది భారత సమాజంలోనే అంతర్గతంగా ఉన్న సామాజిక రుగ్మతలు.

1. దారిద్ర్యం యొక్క భయంకర స్వరూపం: గాంధీని అత్యంత ఎక్కువగా కలచివేసిన అంశం భారతదేశంలోని అపారమైన పేదరికం. లక్షలాది మంది ప్రజలు కనీసం ఒంటినిండా కప్పుకోవడానికి బట్టలు లేకుండా, పూట గడవని స్థితిలో ఉండటాన్ని ఆయన చూశారు.

   • మధురైలో చారిత్రాత్మక నిర్ణయం: ఒకసారి మధురైలో, పొలాల్లో పనిచేస్తున్న కొందరు మహిళలు కేవలం ఒకే ఒక్క వస్త్రంతో తమ శరీరాన్ని కప్పుకోవడం ఆయన చూశారు. వేరే బట్టలు లేవా అని అడిగితే, "ఇది ఒక్కటే మాకున్న బట్ట. స్నానం చేసేటప్పుడు కూడా దీనిని ఉతుక్కుని, ఆరే వరకు తడి బట్టతోనే ఉంటాం" అని వారు చెప్పిన సమాధానం ఆయన గుండెను పిండివేసింది. "నా దేశ ప్రజలకు కట్టుకోవడానికి బట్టలు లేనప్పుడు, నేను ఈ సూటూ, బూటూ, పొడవైన వస్త్రాలు ధరించడానికి అనర్హుడిని" అని ఆ రోజే ఆయన నిర్ణయించుకున్నారు. అప్పటి నుండి, ఆయన కేవలం ఒక గోచీ (loincloth), ఒక శాలువాతోనే తన జీవితాంతం గడిపారు. ఈ వస్త్రధారణ, ఆయనకు భారతదేశంలోని అత్యంత పేద ప్రజలతో తాదాత్మ్యం చెందడానికి, వారి ప్రతినిధిగా మారడానికి సహాయపడింది.

2. సామాజిక రుగ్మతలు: బ్రిటిష్ పాలన కంటే, భారత సమాజాన్ని అంతర్గతంగా బలహీనపరుస్తున్న సామాజిక దురాచారాలే పెద్ద శత్రువులని గాంధీ భావించారు.

   • అంటరానితనం (Untouchability): హిందూ సమాజంలో పాతుకుపోయిన అంటరానితనం అనే మహా పాపాన్ని చూసి ఆయన తీవ్రంగా వ్యాకుతులయ్యారు. కోట్లాది మంది ప్రజలను 'అస్పృశ్యులు'గా పరిగణించి, వారిని సామాజికంగా వెలివేయడం, వారి నీడ కూడా మైలగా భావించడం హిందూ ధర్మానికే ఒక కళంకమని ఆయన గర్జించారు. "అంటరానితనం ఉన్నంత కాలం స్వరాజ్యానికి అర్థం లేదు" అని ఆయన స్పష్టం చేశారు.
   • కుల వ్యవస్థ: కుల వ్యవస్థలోని అసమానతలు, ఒక కులం వారు మరో కులం వారిని తక్కువగా చూడటం సమాజ ఐక్యతకు పెను ప్రమాదమని ఆయన గ్రహించారు.
   • మత ఘర్షణలు: హిందువులు, ముస్లింల మధ్య అపనమ్మకాలు, ఘర్షణలు దేశాన్ని బలహీనపరుస్తున్నాయని, ఈ రెండు వర్గాల ఐక్యత లేకుండా స్వాతంత్ర్య పోరాటం విజయవంతం కాదని ఆయన గుర్తించారు.
   • స్త్రీల అణచివేత: బాల్య వివాహాలు, వరకట్నం, వితంతువుల పట్ల వివక్ష, స్త్రీ విద్య లేకపోవడం వంటి సమస్యలు సమాజ పురోగతికి ఆటంకాలుగా ఉన్నాయని ఆయన భావించారు.

ఈ దేశ పర్యటన తర్వాత, గాంధీకి ఒక స్పష్టత వచ్చింది. భారతదేశానికి కేవలం రాజకీయ స్వాతంత్ర్యం వస్తే సరిపోదు. సామాజిక, ఆర్థిక, నైతిక స్వాతంత్ర్యంతో కూడిన "సంపూర్ణ స్వరాజ్యం" సాధించాలి. దీనికి ముందు, ప్రజలను చైతన్యవంతం చేయాలి, వారిలో ఆత్మగౌరవాన్ని, ఆత్మవిశ్వాసాన్ని నింపాలి, మరియు సమాజాన్ని సంస్కరించాలి. ఈ మహోన్నత లక్ష్య సాధన కోసం, తన సిద్ధాంతాలను ఆచరణలో పెట్టడానికి, సత్యాగ్రహులను తయారు చేయడానికి ఒక కేంద్రం అవసరమని ఆయన భావించారు. ఆ ఆలోచన నుండే ఆశ్రమ స్థాపన అనే భావన పుట్టింది.

సబర్మతీ ఆశ్రమం స్థాపన: ఒక జాతి నిర్మాణ ప్రయోగశాల

గోఖలే సలహా మేరకు ఒక సంవత్సరం మౌన వ్రతం ముగిసిన తర్వాత, గాంధీ తన కార్యాచరణను ప్రారంభించడానికి సిద్ధమయ్యారు. ఆయన తొలి అడుగు ఒక ఆశ్రమాన్ని స్థాపించడం. దక్షిణాఫ్రికాలోని ఫినిక్స్ సెటిల్‌మెంట్, టాల్‌స్టాయ్ ఫార్మ్‌ల అనుభవంతో, ఆయన భారతదేశంలో కూడా అలాంటి ఒక ఆదర్శవంతమైన కమ్యూనిటీని నిర్మించాలనుకున్నారు.

కొచరబ్‌లో తొలి ఆశ్రమం (1915): 1915 మే 25న, గాంధీ అహ్మదాబాద్ శివార్లలోని కొచరబ్ అనే గ్రామంలో, తన స్నేహితుడైన బారిస్టర్ జీవన్‌లాల్ దేశాయ్‌కు చెందిన ఒక బంగళాలో తన ఆశ్రమాన్ని ప్రారంభించారు. దీనికి మొదట "సత్యాగ్రహ ఆశ్రమం" అని పేరు పెట్టారు. దక్షిణాఫ్రికా నుండి తనతో పాటు వచ్చిన సుమారు 25 మంది అనుచరులతో ఈ ఆశ్రమం ప్రారంభమైంది. * తొలి సవాలు - అంటరానితనంపై పోరాటం: ఆశ్రమం ప్రారంభించిన కొద్ది రోజులకే, గాంధీ నైతికతకు ఒక పెద్ద పరీక్ష ఎదురైంది. దూదాభాయ్ అనే ఒక అస్పృశ్య (దళిత) కుటుంబం, తమను ఆశ్రమంలో చేర్చుకోవాలని కోరింది. గాంధీ ఎటువంటి సంకోచం లేకుండా వారిని ఆశ్రమంలోకి ఆహ్వానించారు. ఈ నిర్ణయం ఆశ్రమంలో, బయట పెద్ద ప్రకంపనలు సృష్టించింది. ఆశ్రమవాసులలో కొందరు, కస్తూర్బాతో సహా, ఒక అస్పృశ్య కుటుంబంతో కలిసి ఒకే వంటగదిలో భోజనం చేయడానికి నిరాకరించారు. ఆశ్రమానికి ఆర్థిక సహాయం చేస్తున్న గుజరాతీ వ్యాపారులు తమ విరాళాలను నిలిపివేశారు. ఆశ్రమం ఆర్థిక సంక్షోభంలో పడింది. ఒక దశలో, ఆశ్రమాన్ని మూసివేసి, అస్పృశ్యుల వాడకు వెళ్లి జీవించాలని కూడా గాంధీ నిర్ణయించుకున్నారు. కానీ, సరిగ్గా ఆ సమయంలో, అంబాలాల్ సారాభాయ్ అనే ఒక అజ్ఞాత పారిశ్రామికవేత్త, రహస్యంగా 13,000 రూపాయల భారీ విరాళాన్ని అందించి ఆశ్రమాన్ని ఆదుకున్నారు. ఈ సంఘటన, అంటరానితనంపై పోరాటంలో తన సంకల్పం ఎంత దృఢంగా ఉండాలో గాంధీకి తెలియజేసింది.

సబర్మతీ నది ఒడ్డుకు మార్పు (1917): కొచరబ్‌లో ప్లేగు వ్యాధి ప్రబలడంతో, మరియు వ్యవసాయం, పశుపోషణ వంటి కార్యకలాపాలకు స్థలం సరిపోకపోవడంతో, గాంధీ ఆశ్రమాన్ని మరొక చోటికి మార్చాలని నిర్ణయించుకున్నారు. 1917 జూన్ 17న, అహ్మదాబాద్‌లోని సబర్మతీ నది ఒడ్డున ఉన్న సుమారు 36 ఎకరాల విశాలమైన, ఖాళీ ప్రదేశానికి ఆశ్రమం మార్చబడింది. అప్పటి నుండి ఇది "సబర్మతీ ఆశ్రమం" గా ప్రపంచ ప్రఖ్యాతి గాంచింది. ఈ ప్రదేశం జైలుకు, శ్మశానానికి మధ్యలో ఉండటం యాదృచ్ఛికం కాదు. "సత్యాగ్రహికి ఈ రెండూ అంతిమ గమ్యస్థానాలు. కాబట్టి ఇది మనకు సరైన ప్రదేశం" అని గాంధీ అన్నారు.

సబర్మతీ ఆశ్రమం - లక్ష్యాలు మరియు జీవన విధానం: సబర్మతీ ఆశ్రమం కేవలం ఒక నివాస స్థలం కాదు. అది. ఒక సత్యాగ్రహ శిక్షణా కేంద్రం. ఒక నైతిక, ఆధ్యాత్మిక ప్రయోగశాల. భారత స్వాతంత్ర్య సంగ్రామానికి నరాల కేంద్రం (Nerve Centre). ఆశ్రమవాసులు కఠినమైన నియమాలను, ఏకాదశ (11) వ్రతాలను పాటించాలి: సత్యం, అహింస, బ్రహ్మచర్యం, అస్తేయం (దొంగతనం చేయకపోవడం), అపరిగ్రహం (సంపద కూడబెట్టకపోవడం), శరీర శ్రమ, అస్వాదం (రుచిని జయించడం), సర్వత్ర భయవర్జనం (నిర్భయత్వం), సర్వధర్మ సమానత్వం, స్వదేశీ, స్పర్శభావన (అంటరానితనాన్ని పాటించకపోవడం). ప్రతి ఒక్కరూ తమ పనులన్నీ తామే చేసుకోవాలి. వంట చేయడం, బట్టలు ఉతకడం, మరుగుదొడ్లు శుభ్రపరచడం, వ్యవసాయం చేయడం, నూలు వడకడం వంటి పనులలో పాల్గొనాలి. ప్రతిరోజూ ఉదయం, సాయంత్రం ప్రార్థనా సమావేశాలు జరిగేవి. ఈ ఆశ్రమం నుండే గాంధీ చంపారన్, ఖేడా, అహ్మదాబాద్ మిల్లు కార్మికుల సత్యాగ్రహాలకు నాయకత్వం వహించారు. చారిత్రాత్మక దండి యాత్ర (ఉప్పు సత్యాగ్రహం) ప్రారంభమైంది కూడా ఇక్కడి నుండే. 1917 నుండి 1930 వరకు, సబర్మతీ ఆశ్రమం భారత స్వాతంత్ర్య సంగ్రామ చరిత్రలో ఒక చెరగని ముద్ర వేసింది.

భారతదేశంలో తొలి సత్యాగ్రహ ప్రయోగాలు – ఒక జాతికి ఆశాకిరణం

పీఠిక: ప్రయోగశాల నుండి రణరంగంలోకి

భారతదేశమంతటా ఒక సంవత్సరం పాటు సుదీర్ఘ యాత్ర చేసి దేశం యొక్క నిజ స్వరూపాన్ని, ప్రజల కష్టాలను, సామాజిక రుగ్మతలను లోతుగా అర్థం చేసుకున్న తర్వాత, మోహన్‌దాస్ గాంధీ తన కార్యాచరణకు సిద్ధమయ్యారు. దక్షిణాఫ్రికా ప్రయోగశాలలో ఆయన పదునుపెట్టిన 'సత్యాగ్రహం' అనే అమోఘమైన ఆయుధాన్ని, భారత గడ్డపై ప్రయోగించాల్సిన సమయం ఆసన్నమైంది. ఆయన రాజకీయ రంగ ప్రవేశం ఏదో ఒక భారీ బహిరంగ సభతోనో, కాంగ్రెస్ వేదికపై నుండి చేసే ఉద్వేగభరిత ప్రసంగంతోనో ప్రారంభం కాలేదు. అది దేశంలోని మారుమూల ప్రాంతాలలో, అణచివేతకు గురవుతున్న అత్యంత నిస్సహాయులైన రైతులు, కార్మికుల పక్షాన నిలబడి, వారి సమస్యల పరిష్కారం కోసం చేసిన చిన్న, కానీ అత్యంత ప్రభావవంతమైన పోరాటాలతో మొదలైంది. 1917-18 మధ్యకాలంలో జరిగిన చంపారన్, ఖేడా, మరియు అహ్మదాబాద్ సత్యాగ్రహాలు కేవలం స్థానిక సమస్యలపై జరిగిన పోరాటాలు కావు; అవి భారత స్వాతంత్ర్య సంగ్రామ గతిని మార్చివేసిన చారిత్రాత్మక ఘట్టాలు. ఈ మూడు ఉద్యమాలు గాంధీ నాయకత్వ పటిమను, సత్యాగ్రహం యొక్క శక్తిని యావత్ భారతదేశానికి పరిచయం చేశాయి. అవి గాంధీని కోట్లాది సామాన్య ప్రజల హృదయాలలో ఒక ఆశాకిరణంగా, ఒక రక్షకుడిగా నిలబెట్టాయి. ఈ అధ్యాయంలో, ఈ మూడు తొలి సత్యాగ్రహ ప్రయోగాల గురించి, వాటి విజయం వెనుక ఉన్న వ్యూహాల గురించి వివరంగా విశ్లేషిద్దాం.

చంపారన్ సత్యాగ్రహం (1917): నీలిమందు రైతుల విముక్తి

భారతదేశంలో గాంధీ నిర్వహించిన మొట్టమొదటి శాసనోల్లంఘన ఉద్యమం (Civil Disobedience Movement) చంపారన్ సత్యాగ్రహం. ఇది బీహార్ రాష్ట్రంలోని హిమాలయ పర్వతాల పాదాల వద్ద ఉన్న చంపారన్ జిల్లాలో, వంద సంవత్సరాలకు పైగా కొనసాగుతున్న ఒక దోపిడీ వ్యవస్థకు వ్యతిరేకంగా జరిగింది.

సమస్య నేపథ్యం: తీన్‌కఠియా విధానం

చంపారన్‌లోని రైతులు, ముఖ్యంగా యూరోపియన్ (బ్రిటిష్) తోటల యజమానుల కింద కౌలుదారులుగా పనిచేసేవారు. ఈ యజమానులు రైతులపై "తీన్‌కఠియా" (Tinkathia System) అనే ఒక క్రూరమైన, నిర్బంధ విధానాన్ని రుద్దారు.

• తీన్‌కఠియా అంటే?: ఈ విధానం ప్రకారం, ప్రతి రైతు తన వద్ద ఉన్న ప్రతి 20 కథాల (ఒక బీఘా) భూమిలో, 3 కథాల భూమిలో తప్పనిసరిగా నీలిమందు (Indigo) పండించాలి. ఏ భూమిలో పండించాలి, ఎప్పుడు పండించాలి, మరియు దానికి ఎంత ధర చెల్లించాలి అనే విషయాలన్నీ తోటల యజమానులే నిర్ణయిస్తారు.
• దోపిడీ స్వరూపం: యజమానులు నీలిమందుకు చాలా తక్కువ, గిట్టుబాటు కాని ధరను చెల్లించేవారు. రైతులు తమకు ఆహారాన్నిచ్చే వరి వంటి పంటలను పక్కనపెట్టి, ఈ లాభం లేని నీలిమందును పండించాల్సి వచ్చేది. ఇది వారిని తీవ్రమైన ఆర్థిక నష్టాల్లోకి, రుణ ఊబిలోకి నెట్టివేసింది.
• జర్మన్ సింథటిక్ డై: 19వ శతాబ్దం చివరిలో, జర్మనీలో కృత్రిమ (సింథటిక్) రంగులు కనుగొనడంతో, అంతర్జాతీయ మార్కెట్‌లో సహజ నీలిమందుకు గిరాకీ పడిపోయింది. దీంతో, నీలిమందు వ్యాపారం బ్రిటిష్ యజమానులకు లాభదాయకం కాకుండా పోయింది.
• కొత్త రకం దోపిడీ: ఇప్పుడు, యజమానులు రైతులను తీన్‌కఠియా ఒప్పందం నుండి విడుదల చేయడానికి సిద్ధపడ్డారు, కానీ ఒక షరతుపై. రైతులు తమకు భారీ మొత్తంలో నష్టపరిహారం చెల్లించాలని, లేదా తమ భూమి కౌలును విపరీతంగా పెంచుకోవడానికి అంగీకరించాలని బలవంతం చేశారు. ఇది అప్పటికే అప్పులలో కూరుకుపోయిన రైతులపై మోయలేని భారం. ఈ అన్యాయాన్ని ఎదిరించిన వారిపై యజమానులు తమ గూండాలతో దాడులు చేయించడం, వారి ఆస్తులను నాశనం చేయడం, వారిని చిత్రహింసలకు గురిచేయడం వంటివి చేసేవారు.

రాజ్‌కుమార్ శుక్లా మరియు గాంధీ ప్రవేశం:

ఈ దోపిడీ వ్యవస్థ నుండి తమను కాపాడమని రైతులు ఎందరో నాయకులను వేడుకున్నారు, కానీ ఎవరూ ముందుకు రాలేదు. ఆ సమయంలో, చంపారన్‌కు చెందిన రాజ్‌కుమార్ శుక్లా అనే ఒక సాధారణ, కానీ పట్టుదల గల రైతు, గాంధీ గురించి విన్నాడు. దక్షిణాఫ్రికాలో పేదల కోసం పోరాడిన ఆ మహానుభావుడు మాత్రమే తమను రక్షించగలడని ఆయన నమ్మాడు. 1916లో జరిగిన లక్నో కాంగ్రెస్ సమావేశంలో గాంధీని కలిసి, చంపారన్ రైతుల దయనీయ గాథను వివరించి, తమ ప్రాంతానికి వచ్చి సమస్యను స్వయంగా చూడమని పదేపదే అభ్యర్థించాడు. అతని పట్టుదలకు, నిజాయితీకి చలించిన గాంధీ, చంపారన్‌ను సందర్శించడానికి అంగీకరించారు.

చంపారన్‌లో గాంధీ వ్యూహం:

1917 ఏప్రిల్‌లో, గాంధీ పాట్నాకు, ఆ తర్వాత చంపారన్ జిల్లా కేంద్రమైన మోతీహరికి చేరుకున్నారు. ఆయనతో పాటు డా. రాజేంద్ర ప్రసాద్, ఆచార్య జె.బి. కృపలానీ, బ్రజ్‌కిషోర్ ప్రసాద్, అనుగ్రహ నారాయణ్ సిన్హా వంటి బీహార్‌కు చెందిన యువ న్యాయవాదులు, నాయకులు చేరారు. గాంధీ అనుసరించిన పద్ధతి చాలా విలక్షణమైనది, శాస్త్రీయమైనది.

• వాస్తవాల సేకరణ: ఆయన నేరుగా నినాదాలు, నిరసనలకు దిగలేదు. ముందుగా, సమస్యను సమగ్రంగా అర్థం చేసుకోవడానికి ప్రయత్నించారు. తన బృందంతో కలిసి గ్రామగ్రామాన తిరుగుతూ, వేలాది మంది రైతులను కలిసి, వారి వాంగ్మూలాలను (statements) రికార్డు చేశారు. వారిపై జరిగిన అన్యాయాలకు సంబంధించిన పత్రాలు, ఆధారాలు సేకరించారు.
• ప్రభుత్వ ఉత్తర్వుల ధిక్కరణ: గాంధీ పర్యటనతో బ్రిటిష్ అధికారులు భయపడ్డారు. జిల్లా మేజిస్ట్రేట్, గాంధీ వెంటనే చంపారన్ విడిచి వెళ్లిపోవాలని, శాంతిభద్రతలకు విఘాతం కలిగించవద్దని సెక్షన్ 144 కింద అధికారిక నోటీసు జారీ చేశాడు. ఆ నోటీసును స్వీకరించిన గాంధీ, దానిపై ఇలా రాశారు: "ఈ ఉత్తర్వును నేను ధిక్కరిస్తున్నాను. నా అంతరాత్మ ప్రబోధం ప్రకారం, నా కర్తవ్యాన్ని నిర్వర్తించడానికి నేను ఇక్కడే ఉంటాను. దీనికి పరిణామంగా విధించే ఏ శిక్షనైనా అనుభవించడానికి నేను సిద్ధంగా ఉన్నాను." ఇది భారతదేశంలో గాంధీ చేసిన మొట్టమొదటి శాసనోల్లంఘన.
• కోర్టులో విచారణ మరియు విజయం: ఉత్తర్వులను ధిక్కరించినందుకు గాంధీని కోర్టులో హాజరుపరిచారు. కోర్టులో, "ప్రభుత్వ చట్టాన్ని గౌరవించడం, నా అంతరాత్మ ప్రబోధాన్ని అనుసరించడం అనే రెండు కర్తవ్యాల మధ్య సంఘర్షణ ఏర్పడినప్పుడు, నేను నా అంతరాత్మ ప్రబోధాన్నే అనుసరిస్తాను" అని గాంధీ నిర్భయంగా ప్రకటించారు. ఆయన ధైర్యానికి, ఆయన వెనుక ఉన్న వేలాది మంది ప్రజల మద్దతుకు భయపడిన ప్రభుత్వం, అయోమయంలో పడింది. చివరికి, ప్రభుత్వం ఆయనపై పెట్టిన కేసును ఉపసంహరించుకుని, ఆయన తన విచారణను కొనసాగించడానికి అనుమతించింది. ఇది గాంధీకి, సత్యాగ్రహానికి లభించిన తొలి, అతిపెద్ద నైతిక విజయం.
• విచారణ కమిటీ మరియు విజయం: గాంధీ సేకరించిన తిరుగులేని ఆధారాల ముందు, ప్రభుత్వం తలవంచక తప్పలేదు. చంపారన్ సమస్యపై విచారణ చేయడానికి ఒక అధికారిక కమిటీని (Champaran Agrarian Committee) నియమించింది. ఆశ్చర్యకరంగా, ఆ కమిటీలో గాంధీని కూడా ఒక సభ్యుడిగా చేర్చుకుంది. కమిటీ విచారణలో, రైతులపై జరుగుతున్న దోపిడీ నిజమేనని తేలింది. గాంధీ ఒత్తిడి మేరకు, కమిటీ ఈ క్రింది సిఫార్సులను చేసింది:
  • తీన్‌కఠియా విధానాన్ని పూర్తిగా రద్దు చేయాలి.
  • యజమానులు రైతుల నుండి అక్రమంగా వసూలు చేసిన మొత్తంలో 25% తిరిగి చెల్లించాలి. (గాంధీ 50% డిమాండ్ చేసినా, యజమానుల పరువు నిలబెట్టడానికి, మరియు సమస్యకు త్వరితగతిన ముగింపు పలకడానికి 25%కి అంగీకరించారు. డబ్బు కంటే, యజమానులు తలవంచడమే ముఖ్యమని ఆయన భావించారు).
    

ఈ సిఫార్సులతో ప్రభుత్వం చట్టం చేయడంతో, వంద సంవత్సరాల నాటి దోపిడీ వ్యవస్థ అంతమైంది. చంపారన్ రైతులు విముక్తి పొందారు. గాంధీ వారి పాలిట దేవుడయ్యారు. ఈ ఉద్యమం, సత్యాగ్రహం ఎంత శక్తివంతమైనదో భారతదేశానికి తొలిసారిగా రుచి చూపించింది.

ఖేడా సత్యాగ్రహం (1918): రైతుల ఆత్మగౌరవ పోరాటం

చంపారన్‌లో విజయం సాధించిన ఉత్సాహంతో ఉండగానే, గాంధీ దృష్టి గుజరాత్‌లోని ఖేడా జిల్లా రైతుల సమస్యపై పడింది. ఇది భారతదేశంలో గాంధీ నాయకత్వం వహించిన మొట్టమొదటి సహాయ నిరాకరణ ఉద్యమం (Non-Cooperation Movement).

సమస్య నేపథ్యం: పంట నష్టం మరియు పన్ను

1918లో, ఖేడా జిల్లాలో అతివృష్టి, వరదల కారణంగా పంటలు పూర్తిగా నాశనమయ్యాయి.

• ప్రభుత్వ రెవెన్యూ కోడ్: బ్రిటిష్ ప్రభుత్వ రెవెన్యూ నిబంధనల ప్రకారమే, సాధారణ దిగుబడిలో 25% (నాలుగో వంతు) కన్నా తక్కువ పంట పండితే, ఆ సంవత్సరం రైతులకు భూమి శిస్తు (పన్ను) నుండి పూర్తి మినహాయింపు ఇవ్వాలి.
• ప్రభుత్వ మొండి వైఖరి: రైతుల అంచనా ప్రకారం, పంట నాలుగో వంతు కంటే చాలా తక్కువగా పండింది. కానీ, ప్రభుత్వ అధికారులు రైతుల వాదనను అంగీకరించలేదు. పంట నష్టం జరగలేదని, రైతులు పన్ను ఎగ్గొట్టడానికే నాటకాలు ఆడుతున్నారని ఆరోపించారు. పన్నును పూర్తిగా, కఠినంగా వసూలు చేయాలని ఆదేశించారు.
• రైతుల దయనీయ స్థితి: తినడానికి తిండి కూడా లేని పరిస్థితులలో, పన్ను కట్టలేక రైతులు విలవిలలాడారు. పన్ను కట్టని వారి పశువులను, ఆస్తులను ప్రభుత్వం జప్తు చేయడం ప్రారంభించింది.

గాంధీ ప్రవేశం మరియు సర్దార్ పటేల్ ఆవిర్భావం:

స్థానిక నాయకులైన మోహన్‌లాల్ పాండ్యా, శంకర్‌లాల్ పారిఖ్ వంటి వారు గాంధీని సంప్రదించి, ఈ విషయంలో జోక్యం చేసుకోవాలని కోరారు. గాంధీ ఖేడాకు వచ్చి, పరిస్థితిని స్వయంగా అంచనా వేశారు. ఆయన సూచన మేరకు, గుజరాత్ సభ, పూర్తి విచారణ జరిపి, పన్నును రద్దు చేయాలని ప్రభుత్వాన్ని కోరింది. ప్రభుత్వం తిరస్కరించడంతో, గాంధీ సత్యాగ్రహానికి పిలుపునిచ్చారు. ఈ ఉద్యమంలోనే, గాంధీకి ఒక నమ్మకమైన, శక్తివంతమైన అనుచరుడు లభించారు. ఆయనే వల్లభ్‌భాయ్ పటేల్. అప్పటివరకు అహ్మదాబాద్‌లో విజయవంతమైన బారిస్టర్‌గా ఉన్న పటేల్, గాంధీ ఆదర్శాలకు ఆకర్షితుడై, తన లాభదాయకమైన వృత్తిని వదిలిపెట్టి, ఉద్యమంలో పూర్తిస్థాయిలో పాల్గొన్నారు. ఆయన అంకితభావం, సంఘటనా పటిమ గాంధీని ఎంతగానో ఆకట్టుకున్నాయి.

సత్యాగ్రహం మరియు విజయం:

గాంధీ రైతులనుద్దేశించి ఇలా ప్రతిజ్ఞ చేయించారు: "మేము పన్ను కట్టలేమని ప్రభుత్వానికి తెలియజేస్తున్నాము. ప్రభుత్వం మా ఆస్తులను జప్తు చేసినా, మా భూములను అమ్మేసినా, మమ్మల్ని జైల్లో పెట్టినా సరే, మేము స్వచ్ఛందంగా పన్ను కట్టము."

ఉద్యమం కొన్ని నెలల పాటు సాగింది. వేలాది మంది రైతులు దృఢంగా నిలబడ్డారు. ప్రభుత్వం వారి పశువులను, ఆస్తులను, చివరికి వంటింటి సామాగ్రిని కూడా జప్తు చేసింది. కానీ రైతులు లొంగలేదు.

ఈ ఉద్యమంలో గాంధీ ఒక ముఖ్యమైన వ్యూహాన్ని అనుసరించారు. పన్ను కట్టగల స్థోమత ఉన్న ధనిక రైతులు కూడా, పేద రైతుల కోసం పన్ను కట్టకుండా నిరసన తెలపాలని ఆయన కోరారు.

చివరికి, రైతుల ఐక్యత, వారి అకుంఠిత దీక్ష ముందు ప్రభుత్వం దిగివచ్చింది. ఒక రహస్య ఒప్పందానికి అంగీకరించింది. ప్రభుత్వం ఈ క్రింది ఆదేశాలను జారీ చేసింది:

• పన్ను కట్టగల స్థోమత ఉన్నవారు స్వచ్ఛందంగా కట్టాలి.
• పేద రైతుల నుండి పన్ను వసూలును నిలిపివేయాలి.
• జప్తు చేసిన ఆస్తులను తిరిగి ఇచ్చేయాలి.
  

ఈ విజయం సంపూర్ణమైనది కాకపోయినా, ఇది రైతులకు ఒక గొప్ప నైతిక విజయం. ప్రభుత్వ అన్యాయానికి వ్యతిరేకంగా పోరాడి, తమ హక్కులను సాధించుకోగలమన్న ఆత్మవిశ్వాసాన్ని వారిలో నింపింది. ముఖ్యంగా, ఇది భారత జాతీయోద్యమానికి సర్దార్ వల్లభ్‌భాయ్ పటేల్ వంటి ఉక్కు మనిషిని అందించింది.

అహ్మదాబాద్ మిల్లు కార్మికుల సమ్మె (1918): తొలి నిరాహార దీక్ష

చంపారన్, ఖేడా ఉద్యమాలు రైతులకు సంబంధించినవి కాగా, అహ్మదాబాద్ ఉద్యమం పారిశ్రామిక కార్మికులకు సంబంధించినది. ఇది గాంధీ భారతదేశంలో చేపట్టిన మొట్టమొదటి నిరాహార దీక్షకు (Hunger Strike) వేదికైంది.

సమస్య నేపథ్యం: ప్లేగు బోనస్ మరియు వేతనాల పెంపు

అహ్మదాబాద్‌లోని పత్తి మిల్లుల కార్మికులకు, మిల్లు యజమానులకు మధ్య వేతనాల విషయంలో వివాదం తలెత్తింది.

• ప్లేగు బోనస్: అహ్మదాబాద్‌లో ప్లేగు వ్యాధి ప్రబలినప్పుడు, కార్మికులు నగరం విడిచి వెళ్లిపోకుండా నిరోధించడానికి, మిల్లు యజమానులు వారికి "ప్లేగు బోనస్" పేరుతో వారి జీతంలో 70-80% అదనంగా చెల్లించేవారు. ప్లేగు తగ్గుముఖం పట్టాక, యజమానులు ఈ బోనస్‌ను నిలిపివేయాలని నిర్ణయించుకున్నారు.
• కార్మికుల డిమాండ్: అయితే, మొదటి ప్రపంచ యుద్ధం కారణంగా, నిత్యావసర వస్తువుల ధరలు విపరీతంగా పెరిగాయి. అందువల్ల, ప్లేగు బోనస్ స్థానంలో, తమ వేతనాలను 50% పెంచాలని కార్మికులు డిమాండ్ చేశారు.
• యజమానుల ప్రతిపాదన: మిల్లు యజమానులు కేవలం 20% మాత్రమే పెంచడానికి సిద్ధపడ్డారు. దీంతో కార్మికులు సమ్మెకు దిగారు.

గాంధీ జోక్యం మరియు మధ్యవర్తిత్వం:

మిల్లు యజమానులలో ఒకరైన అంబాలాల్ సారాభాయ్, గాంధీకి మంచి స్నేహితుడు. ఆయన సోదరి అనసూయాబెన్ సారాభాయ్, కార్మికుల పక్షాన నిలబడి పోరాడుతున్నారు. ఇరువర్గాలూ గాంధీని మధ్యవర్తిగా ఉండమని కోరాయి. గాంధీ సమస్యను లోతుగా అధ్యయనం చేసి, ఇరువర్గాలకూ ఆమోదయోగ్యంగా, న్యాయబద్ధంగా 35% వేతనాల పెంపును ప్రతిపాదించారు. కార్మికులు దీనికి అంగీకరించినా, మిల్లు యజమానులు తిరస్కరించి, మిల్లులకు లాకౌట్ ప్రకటించారు.

తొలి నిరాహార దీక్ష మరియు విజయం:

దీంతో గాంధీ కార్మికులకు శాంతియుత సమ్మెకు నాయకత్వం వహించారు. ప్రతిరోజూ కార్మికులతో సమావేశమై, వారిలో ధైర్యాన్ని నింపేవారు. సమ్మె 21 రోజులు గడిచింది. కార్మికుల పట్టుదల సడలడం ప్రారంభమైంది. కొందరు నిరాశతో తిరిగి పనిలో చేరడానికి సిద్ధపడ్డారు. కార్మికుల బలహీనతను గమనించిన గాంధీ, వారిలో నైతిక స్థైర్యాన్ని నింపడానికి, మరియు యజమానుల హృదయాలను కరిగించడానికి, ఒక తీవ్రమైన నిర్ణయం తీసుకున్నారు. కార్మికులకు న్యాయం జరిగే వరకు, తాను నిరవధిక నిరాహార దీక్ష చేస్తానని ప్రకటించారు.

గాంధీ నిరాహార దీక్ష ప్రారంభించడంతో పరిస్థితి ఒక్కసారిగా మారిపోయింది.

• కార్మికులు సిగ్గుపడి, తమ పోరాటాన్ని కొనసాగిస్తామని ప్రతిజ్ఞ చేశారు.
• మిల్లు యజమానులు తీవ్రమైన నైతిక ఒత్తిడికి గురయ్యారు. తమ స్నేహితుడైన గాంధీ ప్రాణాలను పణంగా పెట్టడం వారిని కలచివేసింది.
  

మూడు రోజుల దీక్ష తర్వాత, మిల్లు యజమానులు దిగివచ్చి, వివాదాన్ని ఒక మధ్యవర్తికి (Arbitrator) అప్పగించడానికి అంగీకరించారు. మధ్యవర్తి చివరికి 35% వేతనాల పెంపు సరైనదేనని తీర్పు ఇవ్వడంతో, సమ్మె విజయవంతంగా ముగిసింది.

ఈ ఉద్యమం, నిరాహార దీక్ష అనే నైతిక ఆయుధం ఎంత శక్తివంతమైనదో నిరూపించింది. ఇది యజమానులు మరియు కార్మికుల మధ్య స్నేహపూర్వక వాతావరణంలో సమస్యలను ఎలా పరిష్కరించుకోవచ్చో ఒక నమూనాగా నిలిచింది.

ముగింపు: జాతీయ నాయకుడిగా ఆవిర్భావం

చంపారన్, ఖేడా, మరియు అహ్మదాబాద్ – ఈ మూడు ఉద్యమాలు విభిన్న ప్రాంతాలలో, విభిన్న వర్గాల కోసం, విభిన్న సమస్యలపై జరిగినప్పటికీ, వాటిలో ఒక ఉమ్మడి సూత్రం ఉంది. అదే సత్యాగ్రహం. ఈ మూడు విజయాలు:

• గాంధీని జాతీయ నాయకుడిగా నిలబెట్టాయి: ఆయన పేరు భారతదేశంలోని ప్రతి మూలకూ వ్యాపించింది. ఆయన కేవలం విద్యావంతుల నాయకుడు కాదు, పేద రైతుల, కార్మికుల ఆశాజ్యోతి అని ప్రజలు విశ్వసించారు.
• సత్యాగ్రహంపై ప్రజలకు నమ్మకాన్ని కలిగించాయి: అహింసాయుత, శాంతియుత పోరాటం ద్వారా కూడా శక్తివంతమైన బ్రిటిష్ ప్రభుత్వాన్ని, మొండి యజమానులను ఎదిరించి విజయం సాధించవచ్చని నిరూపించాయి.
• కొత్త నాయకులను అందించాయి: డా. రాజేంద్ర ప్రసాద్, సర్దార్ వల్లభ్‌భాయ్ పటేల్, జె.బి. కృపలానీ వంటి అనేకమంది యువ నాయకులను జాతీయోద్యమానికి అందించాయి.
  

ఈ తొలి ప్రయోగాలు కేవలం విజయాలు మాత్రమే కాదు, అవి రాబోయే బృహాత్ జాతీయోద్యమానికి ఒక రిహార్సల్స్ వంటివి. ఈ అనుభవంతో, గాంధీ ఇప్పుడే భారతదేశ రాజకీయ రంగస్థలంపై తనదైన ముద్ర వేసి, బ్రిటిష్ సామ్రాజ్యానికి వ్యతిరేకంగా దేశవ్యాప్త పోరాటాలకు నాయకత్వం వహించడానికి సంపూర్ణంగా సిద్ధమయ్యారు.

---

జాతీయ రంగస్థలంపై గాంధీ – ఒక నూతన శకానికి నాంది

స్థానిక విజయాల నుండి దేశవ్యాప్త పోరాటానికి

చంపారన్, ఖేడా, మరియు అహ్మదాబాద్‌లలో సాధించిన విజయాలు మోహన్‌దాస్ గాంధీని, ఆయన సత్యాగ్రహ సిద్ధాంతాన్ని భారతదేశంలోని మారుమూల గ్రామాలకు సైతం పరిచయం చేశాయి. ఆయన కేవలం కాంగ్రెస్ నాయకుల వలె నగరాలకే పరిమితమైన నాయకుడు కాదని, సామాన్య ప్రజల కష్టాలను అర్థం చేసుకుని, వారి కోసం పోరాడే నిజమైన జననేత అని ప్రజలు గుర్తించారు. అయితే, ఇప్పటివరకు ఆయన పోరాటాలన్నీ స్థానిక సమస్యలకే పరిమితమయ్యాయి. భారత రాజకీయ రంగస్థలంపై ఆయన ఇంకా పూర్తిస్థాయిలో తనదైన ముద్ర వేయలేదు. కానీ, 1919లో బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం తీసుకువచ్చిన ఒక క్రూరమైన చట్టం, ఆ పరిస్థితిని పూర్తిగా మార్చివేసింది. అది గాంధీని ఒక స్థానిక నాయకుడి స్థాయి నుండి, యావత్ భారతదేశానికి తిరుగులేని నాయకుడిగా, జాతీయోద్యమానికి దిక్సూచిగా మార్చివేసింది. ఆ చట్టమే రౌలట్ చట్టం. ఈ అధ్యాయంలో, రౌలట్ చట్టానికి వ్యతిరేకంగా గాంధీ చేపట్టిన తొలి దేశవ్యాప్త సత్యాగ్రహం, దాని పర్యవసానంగా జరిగిన జలియన్‌వాలా బాగ్ నరమేధం, మరియు హిందూ-ముస్లిం ఐక్యతకు పునాది వేసిన ఖిలాఫత్ ఉద్యమం గురించి లోతుగా విశ్లేషిద్దాం.

రౌలట్ చట్టం (1919): నల్ల చట్టంపై గర్జన

మొదటి ప్రపంచ యుద్ధం (1914-18) సమయంలో, భారతదేశం బ్రిటిష్ వారికి అపారమైన సహాయాన్ని అందించింది. లక్షలాది మంది భారతీయ సైనికులు బ్రిటిష్ వారి తరపున పోరాడి ప్రాణాలర్పించారు. యుద్ధంలో తమకు సహాయం చేస్తే, యుద్ధానంతరం భారతదేశానికి స్వయం-పాలన (Dominion Status) ఇస్తామని బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం వాగ్దానం చేసింది. ఈ ఆశతోనే భారత జాతీయ కాంగ్రెస్, గాంధీతో సహా, యుద్ధ ప్రయత్నాలకు మద్దతిచ్చింది. కానీ, యుద్ధం ముగిసిన తర్వాత, బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం తన నిజ స్వరూపాన్ని బయటపెట్టింది. స్వయం-పాలన బహుమతికి బదులుగా, భారతీయులకు ఒక అణచివేత చట్టాన్ని బహుమతిగా ఇచ్చింది.

చట్టం యొక్క నేపథ్యం మరియు స్వరూపం:

యుద్ధ సమయంలో, విప్లవ కార్యకలాపాలను అణచివేయడానికి బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం "డిఫెన్స్ ఆఫ్ ఇండియా యాక్ట్, 1915" (Defence of India Act, 1915) అనే కఠినమైన చట్టాన్ని అమలు చేసింది. యుద్ధం ముగియడంతో, ఈ చట్టం కాలపరిమితి కూడా ముగియనుంది. అయితే, ఆఫ్ఘనిస్తాన్, రష్యాల నుండి విప్లవ భావజాలం వ్యాపిస్తుందనే నెపంతో, మరియు భారతదేశంలో పెరుగుతున్న జాతీయవాద ఉద్యమాలను అణచివేయాలనే దురుద్దేశ్యంతో, బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం శాశ్వత ప్రాతిపదికన కొన్ని కఠినమైన అధికారాలను తమ చేతిలో ఉంచుకోవాలని నిర్ణయించుకుంది. దీనికోసం, జస్టిస్ సిడ్నీ రౌలట్ అధ్యక్షతన ఒక కమిటీని నియమించింది. ఈ కమిటీ సిఫార్సుల ఆధారంగా, 1919 మార్చిలో, ఇంపీరియల్ లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిల్‌లో ఇద్దరు భారతీయుల వ్యతిరేకతను కూడా పట్టించుకోకుండా, రెండు చట్టాలను ఆమోదించారు. వీటినే "అరాచక మరియు విప్లవాత్మక నేరాల చట్టం, 1919" (Anarchical and Revolutionary Crimes Act, 1919) లేదా ప్రముఖంగా "రౌలట్ చట్టం" అని పిలుస్తారు.

ఈ చట్టంలోని క్రూరమైన నిబంధనలు:

• వారెంట్ లేకుండా అరెస్టు: పోలీసులు ఎవరినైనా సరే, ఎటువంటి వారెంట్ లేకుండా, కేవలం అనుమానం ఆధారంగా అరెస్టు చేయవచ్చు.
• విచారణ లేకుండా జైలు: అరెస్టు చేసిన వ్యక్తిని ఎటువంటి విచారణ లేకుండా, రహస్య ప్రదేశంలో, రెండేళ్ల వరకు నిర్బంధించవచ్చు.
• ప్రత్యేక న్యాయస్థానాలు: ఈ చట్టం కింద కేసులను విచారించడానికి ముగ్గురు హైకోర్టు న్యాయమూర్తులతో కూడిన ప్రత్యేక న్యాయస్థానాలను ఏర్పాటు చేస్తారు.
• అప్పీలుకు అవకాశం లేదు: ఈ ప్రత్యేక న్యాయస్థానాలు ఇచ్చిన తీర్పుపై ఎటువంటి ఉన్నత న్యాయస్థానంలోనూ అప్పీలు చేసుకునే హక్కు లేదు.
  

ఈ చట్టాన్ని భారతీయులు తీవ్రంగా వ్యతిరేకించారు. దీనిని "నల్ల చట్టం" (Black Act) గా అభివర్ణించారు. "వకీల్ నహీ, దలీల్ నహీ, అప్పీల్ నహీ" (No Lawyer, No Argument, No Appeal) - లాయర్ లేడు, వాదన లేదు, అప్పీలు లేదు - అనే నినాదం దేశవ్యాప్తంగా మారుమోగింది. ఇది చట్టబద్ధమైన పరిపాలన ముసుగులో సాగే ప్రభుత్వ ఉగ్రవాదం అని ప్రజలు భావించారు.

గాంధీ ప్రతిస్పందన: తొలి దేశవ్యాప్త సత్యాగ్రహానికి పిలుపు:

అప్పటివరకు బ్రిటిష్ వారి న్యాయబుద్ధిపై కొంత నమ్మకం ఉన్న గాంధీ, ఈ చట్టంతో తీవ్ర దిగ్భ్రాంతికి గురయ్యారు. ఇది కేవలం ఒక చట్టం కాదు, ఒక జాతి ఆత్మగౌరవంపై జరిగిన దాడి అని ఆయన భావించారు. ప్రభుత్వం తన ప్రజల ప్రాథమిక హక్కులను హరిస్తున్నప్పుడు, ఆ ప్రభుత్వ చట్టాలను ధిక్కరించడం ప్రతి పౌరుడి కర్తవ్యమని ఆయన విశ్వసించారు. వెంటనే, ఆయన ఈ చట్టానికి వ్యతిరేకంగా దేశవ్యాప్తంగా సత్యాగ్రహం చేయాలని నిర్ణయించుకున్నారు.

• సత్యాగ్రహ సభ: బొంబాయిలో ఒక సత్యాగ్రహ సభను స్థాపించి, సత్యాగ్రహులుగా చేరాలనుకునే వారు హింసకు పాల్పడబోమని ప్రతిజ్ఞ చేయాలని కోరారు.
• హర్తాళ్‌కు పిలుపు: రౌలట్ చట్టానికి వ్యతిరేకంగా దేశవ్యాప్తంగా ఒక రోజు "హర్తాళ్" (వ్యాపారాలు, దుకాణాలు, పాఠశాలలు మూసివేసి నిరసన తెలపడం), ఉపవాసాలు, ప్రార్థనలు చేయాలని గాంధీ పిలుపునిచ్చారు. మొదట 1919 మార్చి 30న తేదీని నిర్ణయించినా, తర్వాత దానిని ఏప్రిల్ 6కు మార్చారు.
  

ఈ పిలుపునకు దేశం అద్భుతంగా స్పందించింది. హిందువులు, ముస్లింలు అనే భేదం లేకుండా, నగరాలు, పట్టణాలలో ప్రజలు స్వచ్ఛందంగా హర్తాళ్ పాటించారు. దుకాణాలు మూసివేశారు, ఊరేగింపులు నిర్వహించారు, ప్రభుత్వానికి వ్యతిరేకంగా నినాదాలు చేశారు. ఢిల్లీలో, స్వామి శ్రద్ధానంద వంటి ఆర్యసమాజ నాయకుడు, జామా మసీదు నుండి వేలాది మంది హిందూ-ముస్లింలను ఉద్దేశించి ప్రసంగించారు. ఇది అపూర్వమైన హిందూ-ముస్లిం ఐక్యతకు ప్రతీకగా నిలిచింది. గాంధీ చేపట్టిన తొలి దేశవ్యాప్త ఉద్యమం అఖండ విజయం సాధించింది. కానీ, ఈ విజయం ఒక భయంకరమైన విషాదానికి దారితీసింది.

జలియన్‌వాలా బాగ్ దురంతం (1919 ఏప్రిల్ 13): రక్తసిక్తమైన బైసాఖి

రౌలట్ సత్యాగ్రహానికి పంజాబ్‌లో, ముఖ్యంగా అమృత్‌సర్‌లో అపూర్వమైన స్పందన లభించింది. అక్కడి ప్రముఖ నాయకులైన డా. సైఫుద్దీన్ కిచ్లూ (ఒక ముస్లిం), డా. సత్యపాల్ (ఒక హిందువు) నాయకత్వంలో హిందూ-ముస్లింలు ఐక్యంగా ఉద్యమంలో పాల్గొన్నారు. ఈ ఐక్యతను, పెరుగుతున్న ప్రజా ఉద్యమాన్ని చూసి పంజాబ్ లెఫ్టినెంట్ గవర్నర్ అయిన మైఖేల్ ఓ' డయ్యర్ (Michael O'Dwyer) భయపడ్డాడు. ప్రజలను భయభ్రాంతులకు గురిచేసి, ఉద్యమాన్ని అణచివేయాలని నిర్ణయించుకున్నాడు.

దురంతానికి దారితీసిన పరిస్థితులు:

• నాయకుల అరెస్టు: ఏప్రిల్ 10న, డా. కిచ్లూ మరియు డా. సత్యపాల్‌లను ఎటువంటి కారణం లేకుండా అరెస్టు చేసి, రహస్య ప్రదేశానికి తరలించారు.
• శాంతియుత ప్రదర్శనపై కాల్పులు: తమ నాయకుల అరెస్టును నిరసిస్తూ, వేలాది మంది ప్రజలు శాంతియుతంగా డిప్యూటీ కమిషనర్ కార్యాలయానికి ఊరేగింపుగా వెళ్లారు. పోలీసులు వారిపై కాల్పులు జరపడంతో, కొందరు నిరసనకారులు మరణించారు, మరికొందరు తీవ్రంగా గాయపడ్డారు. ఈ సంఘటనతో ఆగ్రహించిన ప్రజలు, కొన్ని ప్రభుత్వ భవనాలపై, బ్యాంకులపై దాడి చేసి, ఐదుగురు యూరోపియన్లను చంపారు.
• నగర పాలన జనరల్ డయ్యర్‌కు అప్పగింత: పరిస్థితి అదుపు తప్పుతోందని భావించిన ప్రభుత్వం, నగర పరిపాలనను బ్రిగేడియర్-జనరల్ రెజినాల్డ్ డయ్యర్ (Reginald Dyer) చేతికి అప్పగించింది. డయ్యర్ నగరంలో సైనిక పాలన (Martial Law) విధించాడు. బహిరంగ సభలు, సమావేశాలు, ఊరేగింపులపై నిషేధం విధిస్తూ ఉత్తర్వులు జారీ చేశాడు.

ఆ దుర్దినం - ఏప్రిల్ 13, 1919:

అది ఏప్రిల్ 13, సిక్కులకు అత్యంత పవిత్రమైన "బైసాఖి" పండుగ రోజు.

• జలియన్‌వాలా బాగ్‌లో సమావేశం: జనరల్ డయ్యర్ విధించిన నిషేధాజ్ఞల గురించి తెలియని వేలాది మంది గ్రామీణులు, పండుగ కోసం అమృత్‌సర్‌కు వచ్చారు. సాయంత్రం, రౌలట్ చట్టాన్ని, నాయకుల అరెస్టును నిరసించడానికి, సుమారు 15,000 నుండి 20,000 మంది ప్రజలు (పురుషులు, స్త్రీలు, పసిపిల్లలతో సహా) జలియన్‌వాలా బాగ్ అనే మైదానంలో శాంతియుతంగా సమావేశమయ్యారు. ఈ బాగ్ (తోట) చుట్టూ ఇళ్ల గోడలు ఉండి, బయటకు వెళ్ళడానికి కేవలం కొన్ని ఇరుకైన సందులు మాత్రమే ఉన్నాయి.
• డయ్యర్ రాక మరియు నరమేధం: సమావేశం జరుగుతోందని తెలియగానే, జనరల్ డయ్యర్ 90 మంది గూర్ఖా మరియు బలూచీ సైనికులతో, రెండు సాయుధ వాహనాలతో (armoured cars) అక్కడికి చేరుకున్నాడు. బయటకు వెళ్లే ప్రధాన మార్గాన్ని మూసివేసి, ఎటువంటి హెచ్చరిక లేకుండా, నిరాయుధులైన ప్రజలపై కాల్పులు జరపమని తన సైనికులను ఆదేశించాడు.
• 10 నిమిషాల నరకయాతన: సుమారు 10 నిమిషాల పాటు, 1,650 రౌండ్ల కాల్పులు జరిగాయి. సైనికుల వద్ద తూటాలు అయిపోయే వరకు కాల్పులు కొనసాగాయి. ప్రాణభయంతో ప్రజలు పరుగులు తీశారు, కానీ బయటకు వెళ్ళే దారి లేదు. కొందరు గోడలు ఎక్కడానికి ప్రయత్నించి, కాల్పులకు గురయ్యారు. మరికొందరు, తోట మధ్యలో ఉన్న ఒకే ఒక్క బావిలోకి దూకి ప్రాణాలు కోల్పోయారు. ఆ బావి శవాలతో నిండిపోయింది. జలియన్‌వాలా బాగ్ రక్తంతో తడిసిపోయింది.
  

ప్రభుత్వ లెక్కల ప్రకారం 379 మంది మరణించగా, 1200 మందికి పైగా గాయపడ్డారు. కానీ, అనధికారిక అంచనాల ప్రకారం, మృతుల సంఖ్య 1000కి పైనే. ఇది ఒక దురంతం కాదు, బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం ఉద్దేశపూర్వకంగా జరిపిన ఒక ప్రణాళికాబద్ధమైన నరమేధం. "పంజాబ్ ప్రజలకు ఒక గుణపాఠం నేర్పడానికే" ఈ చర్య తీసుకున్నానని డయ్యర్ సిగ్గు లేకుండా ప్రకటించాడు.

గాంధీపై, దేశంపై ప్రభావం:

ఈ నరమేధం గాంధీ హృదయాన్ని తీవ్రంగా గాయపరిచింది. బ్రిటిష్ వారి న్యాయబుద్ధిపై, వారి నాగరికతపై ఆయనకు ఉన్న కొద్దిపాటి నమ్మకం కూడా పూర్తిగా నశించిపోయింది. "ఇలాంటి నేరాలకు పాల్పడిన ప్రభుత్వంతో సహకరించడం పాపంతో సమానం" అని ఆయన ప్రకటించారు. ఈ దురంతానికి నిరసనగా, తనకు బ్రిటిష్ వారు ప్రదానం చేసిన "కైసర్-ఇ-హింద్" (Kaisar-i-Hind) స్వర్ణ పతకాన్ని ఆయన తిరిగి ఇచ్చేశారు. రవీంద్రనాథ్ ఠాగూర్ తన "నైట్‌హుడ్" (సర్) బిరుదును త్యజించారు. జలియన్‌వాలా బాగ్ దురంతం, భారత స్వాతంత్ర్య సంగ్రామంలో ఒక మలుపు. ఇది గాంధీని బ్రిటిష్ ప్రభుత్వానికి పూర్తి సహాయ నిరాకరణ మార్గం వైపు నడిపించింది.

ఖిలాఫత్ ఉద్యమానికి మద్దతు: హిందూ-ముస్లిం ఐక్యతకు ఒక వ్యూహం

జలియన్‌వాలా బాగ్ గాయాలు ఇంకా పచ్చిగా ఉండగానే, భారత రాజకీయ రంగస్థలంపై మరో ముఖ్యమైన సమస్య ముందుకు వచ్చింది. అది ఖిలాఫత్ సమస్య. ఇది గాంధీకి, హిందూ-ముస్లింలను ఏకం చేసి, బ్రిటిష్ వారికి వ్యతిరేకంగా ఒక బృహత్తర ఉద్యమాన్ని నిర్మించడానికి ఒక సువర్ణావకాశాన్ని అందించింది.

ఖిలాఫత్ సమస్య అంటే ఏమిటి?:

• మొదటి ప్రపంచ యుద్ధంలో, టర్కీ (ఒట్టోమాన్ సామ్రాజ్యం) బ్రిటన్‌కు వ్యతిరేకంగా, జర్మనీ పక్షాన పోరాడి ఓడిపోయింది.
• టర్కీ సుల్తాన్, ప్రపంచవ్యాప్తంగా ఉన్న సున్నీ ముస్లింలకు ఆధ్యాత్మిక గురువు. ఆయనను "ఖలీఫా" (Caliph) అని పిలుస్తారు. ఖలీఫా పదవిని, ఇస్లామిక్ పవిత్ర స్థలాలను పరిరక్షించే బాధ్యత ఆయనది.
• యుద్ధంలో ఓడిపోయిన టర్కీపై, విజేతలైన మిత్రరాజ్యాలు (బ్రిటన్‌తో సహా) కఠినమైన షరతులతో కూడిన సెవ్రేస్ ఒప్పందాన్ని (Treaty of Sevres) రుద్దబోతున్నాయని వార్తలు వచ్చాయి. ఈ ఒప్పందం ప్రకారం, ఒట్టోమాన్ సామ్రాజ్యాన్ని ముక్కలు చేసి, ఖలీఫా యొక్క రాజకీయ, ఆధ్యాత్మిక అధికారాలను నామమాత్రం చేయాలని ప్రతిపాదించారు.
• ఈ ప్రతిపాదనలు ప్రపంచవ్యాప్తంగా, ముఖ్యంగా భారతదేశంలోని ముస్లింలలో తీవ్ర ఆగ్రహాన్ని, ఆందోళనను రేకెత్తించాయి. ఇది తమ మతంపై, తమ ఆధ్యాత్మిక నాయకుడిపై జరిగిన దాడిగా వారు భావించారు.

  భారతదేశంలో ఖిలాఫత్ ఉద్యమం:

ఖలీఫా పదవిని పరిరక్షించాలని, టర్కీ సామ్రాజ్య సమగ్రతను కాపాడాలని బ్రిటిష్ ప్రభుత్వంపై ఒత్తిడి తేవడానికి, భారతదేశంలోని ముస్లిం నాయకులు "ఖిలాఫత్ ఉద్యమాన్ని" ప్రారంభించారు. మౌలానా అబుల్ కలాం ఆజాద్, డా. ఎం.ఎ. అన్సారీ, హస్రత్ మోహానీ, మరియు ముఖ్యంగా అలీ సోదరులైన మౌలానా మహమ్మద్ అలీ, మౌలానా షౌకత్ అలీ ఈ ఉద్యమానికి నాయకత్వం వహించారు. 1919లో, అఖిల భారత ఖిలాఫత్ కమిటీ ఏర్పడింది.

గాంధీ మద్దతు మరియు వ్యూహం:

గాంధీ ఈ సమస్యను కేవలం ముస్లింల సమస్యగా చూడలేదు. దీనిని బ్రిటిష్ ప్రభుత్వ అన్యాయానికి వ్యతిరేకంగా హిందూ-ముస్లింలను ఏకం చేయడానికి ఒక అద్భుతమైన అవకాశంగా ఆయన భావించారు. * కాంగ్రెస్ మద్దతు: గాంధీ, ఖిలాఫత్ ఉద్యమానికి పూర్తి మద్దతు ఇవ్వాలని భారత జాతీయ కాంగ్రెస్‌ను ఒప్పించారు. ఇది ఒక మతపరమైన సమస్య అని, ఇందులో కాంగ్రెస్ జోక్యం చేసుకోకూడదని తిలక్ వంటి కొందరు నాయకులు మొదట వ్యతిరేకించినా, గాంధీ వారిని ఒప్పించారు. "ముస్లిం సోదరుల కష్టకాలంలో మనం వారికి అండగా నిలబడకపోతే, వారి నుండి మనం ఐక్యతను ఎలా ఆశించగలం?" అని గాంధీ వాదించారు. * సంయుక్త కార్యాచరణ: నవంబర్ 1919లో ఢిల్లీలో జరిగిన అఖిల భారత ఖిలాఫత్ సమావేశానికి గాంధీ అధ్యక్షత వహించారు. ఈ సమావేశంలో, ఖిలాఫత్ సమస్య, పంజాబ్ అన్యాయాలు (జలియన్‌వాలా బాగ్), మరియు స్వరాజ్య సాధన అనే మూడు లక్ష్యాల కోసం, హిందూ-ముస్లింలు కలిసి బ్రిటిష్ ప్రభుత్వానికి వ్యతిరేకంగా "సహాయ నిరాకరణ * ఉద్యమం" (Non-Cooperation Movement) ప్రారంభించాలని చారిత్రాత్మక నిర్ణయం తీసుకున్నారు. ఈ విధంగా, రౌలట్ చట్టం, జలియన్‌వాలా బాగ్, ఖిలాఫత్ సమస్య అనే మూడు వేర్వేరు ప్రవాహాలు కలిసి, ఒక మహోద్యమంగా, సహాయ నిరాకరణ ఉద్యమంగా రూపుదిద్దుకున్నాయి.

స్వాతంత్ర్య సంగ్రామానికి సారథ్యం

సహాయ నిరాకరణోద్యమం (1920-22) – ఒక జాతి మేల్కొలుపు

పీఠిక: తొలి దేశవ్యాప్త సమరశంఖం

రౌలట్ చట్టం, జలియన్‌వాలా బాగ్ నరమేధం, మరియు ఖిలాఫత్ సమస్య – ఈ మూడు సంఘటనలు భారత ప్రజలలో అప్పటివరకు అణచివేయబడి ఉన్న ఆగ్రహాన్ని, అసంతృప్తిని ఒక్కసారిగా ప్రజ్వరిల్లజేశాయి. బ్రిటిష్ పాలన యొక్క క్రూరమైన, మోసపూరిత స్వభావం బట్టబయలైంది. వారి న్యాయబుద్ధిపై, వాగ్దానాలపై ప్రజలకు నమ్మకం పూర్తిగా సడలింది. ఈ అపూర్వమైన ప్రజా చైతన్యాన్ని ఒక నిర్మాణాత్మకమైన, శక్తివంతమైన ఉద్యమంగా మలచడానికి మోహన్‌దాస్ గాంధీ ముందుకు వచ్చారు. ఆయన ప్రతిపాదించిన నూతన పోరాట రూపమే "సహాయ నిరాకరణోద్యమం" (Non-Cooperation Movement). ఇది కేవలం ఒక రాజకీయ ఉద్యమం కాదు; అది బ్రిటిష్ వ్యవస్థతో అన్ని రకాల సంబంధాలను తెంచుకుని, ఆత్మగౌరవంతో, స్వావలంబనతో జీవించడానికి ఒక జాతి చేసిన ప్రతిజ్ఞ. ఇది భారత స్వాతంత్ర్య సంగ్రామంలో గాంధీ నాయకత్వంలో నడిచిన మొట్టమొదటి అఖిల భారత ఉద్యమం. ఈ ఉద్యమం బ్రిటిష్ సామ్రాజ్య పునాదులను కదిలించి, కోట్లాది మంది సామాన్య ప్రజలను స్వాతంత్ర్య పోరాటంలో భాగస్వాములను చేసింది.

లక్ష్యాలు మరియు కార్యక్రమాలు: స్వరాజ్యానికి ఒక నూతన మార్గం

1920 సెప్టెంబర్‌లో కలకత్తాలో జరిగిన ప్రత్యేక కాంగ్రెస్ సమావేశంలో, ఆ తర్వాత 1920 డిసెంబర్‌లో నాగ్‌పూర్‌లో జరిగిన వార్షిక సమావేశంలో, గాంధీ ప్రతిపాదించిన సహాయ నిరాకరణ తీర్మానం భారీ మెజారిటీతో ఆమోదించబడింది. సి.ఆర్. దాస్, లాలా లజపత్ రాయ్ వంటి నాయకులు మొదట వ్యతిరేకించినా, ప్రజాభిప్రాయానికి, గాంధీ వాదనకు తలొగ్గి, ఉద్యమానికి పూర్తి మద్దతు ప్రకటించారు.

ఉద్యమం యొక్క ప్రధాన లక్ష్యాలు:

• పంజాబ్ అన్యాయాలకు పరిహారం: జలియన్‌వాలా బాగ్ నరమేధానికి కారణమైన అధికారులను శిక్షించి, పంజాబ్ ప్రజలకు న్యాయం చేయాలి.
• ఖిలాఫత్ సమస్య పరిష్కారం: టర్కీ పట్ల బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం అనుసరిస్తున్న వైఖరిని మార్చుకుని, ఖలీఫా గౌరవాన్ని, అధికారాలను పునరుద్ధరించాలి.
• ఒక సంవత్సరంలో స్వరాజ్య సాధన: ఈ రెండు సమస్యలను పరిష్కరించడంతో పాటు, సహాయ నిరాకరణ మార్గం ద్వారా ఒక సంవత్సరంలోనే స్వరాజ్యాన్ని సాధించడం ఉద్యమం యొక్క అంతిమ, అత్యంత ఆకర్షణీయమైన లక్ష్యంగా గాంధీ ప్రకటించారు.

కార్యక్రమం - రెండు ముఖాలు:

సహాయ నిరాకరణ కార్యక్రమం రెండు భాగాలుగా రూపొందించబడింది:

(అ) బహిష్కరణ లేదా ప్రతికూల కార్యక్రమాలు (Boycott or Negative Aspects):

ఈ కార్యక్రమాల ముఖ్య ఉద్దేశ్యం, బ్రిటిష్ పరిపాలనా యంత్రాంగాన్ని స్తంభింపజేయడం, దాని legitimacyని దెబ్బతీయడం.

• బిరుదులు, పదవుల త్యాగం: బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం ఇచ్చిన బిరుదులను (సర్, రావు బహదూర్ వంటివి), గౌరవ పదవులను త్యజించాలి.
• ప్రభుత్వ ఉత్సవాల బహిష్కరణ: ప్రభుత్వం నిర్వహించే అధికారిక కార్యక్రమాలను, దర్బారులను బహిష్కరించాలి.
• విద్యాసంస్థల బహిష్కరణ: ప్రభుత్వ పాఠశాలలను, కళాశాలలను విద్యార్థులు, ఉపాధ్యాయులు బహిష్కరించాలి.
• న్యాయస్థానాల బహిష్కరణ: న్యాయవాదులు కోర్టులను బహిష్కరించి, వివాదాలను పంచాయతీల ద్వారా పరిష్కరించుకోవాలి.
• శాసనసభల బహిష్కరణ: 1919 మాంటెగూ-చెమ్స్‌ఫర్డ్ సంస్కరణల ప్రకారం జరగబోయే ఎన్నికలను బహిష్కరించాలి.
• విదేశీ వస్తువుల బహిష్కరణ: ముఖ్యంగా, మాంచెస్టర్ నుండి దిగుమతి అయ్యే విదేశీ వస్త్రాలను పూర్తిగా బహిష్కరించి, వాటిని బహిరంగంగా దహనం చేయాలి (హోళీ).
• సైన్యంలో చేరడానికి నిరాకరణ: మెసొపొటేమియా వంటి ప్రాంతాలలో పనిచేయడానికి భారతీయ సైనికులు నిరాకరించాలి.

(ఆ) నిర్మాణాత్మక లేదా సానుకూల కార్యక్రమాలు (Constructive or Positive Aspects):

బహిష్కరణల వల్ల ఏర్పడే ఖాళీని పూరించడానికి, స్వావలంబన దిశగా దేశాన్ని నడిపించడానికి ఈ కార్యక్రమాలు రూపొందించబడ్డాయి.

• జాతీయ విద్యాసంస్థల స్థాపన: ప్రభుత్వ పాఠశాలలకు ప్రత్యామ్నాయంగా, కాశీ విద్యాపీఠ్, గుజరాత్ విద్యాపీఠ్, బీహార్ విద్యాపీఠ్, జామియా మిలియా ఇస్లామియా వంటి జాతీయ పాఠశాలలు, కళాశాలలను స్థాపించాలి.
• స్వదేశీ ప్రచారం: విదేశీ వస్తువులకు బదులుగా, స్వదేశీ వస్తువులను, ముఖ్యంగా చేతితో వడికిన ఖాదీ వస్త్రాలను ప్రోత్సహించాలి. ప్రతి ఇంట్లో రాట్నం (చర్ఖా) ఒక పవిత్ర సాధనంగా మారాలి.
• అస్పృశ్యతా నివారణ: హిందూ సమాజంలోని అంటరానితనం అనే కళంకాన్ని తొలగించడానికి కృషి చేయాలి.
• హిందూ-ముస్లిం ఐక్యత: ఇరు మతాల మధ్య సామరస్యాన్ని, ఐక్యతను పెంపొందించాలి.
• మద్యపాన నిషేధం: మద్యపానం అనే సామాజిక దురాచారానికి వ్యతిరేకంగా ప్రచారం చేయాలి.

ఈ విధంగా, సహాయ నిరాకరణోద్యమం కేవలం ఒక రాజకీయ నిరసన కాదు, అది ఒక సంపూర్ణ సామాజిక, ఆర్థిక, సాంస్కృతిక విప్లవానికి పిలుపునిచ్చింది.

ప్రజల నుండి అపూర్వ స్పందన: ఒక జాతి కదిలింది

గాంధీ పిలుపునకు దేశం అద్వితీయంగా స్పందించింది. 1920 ఆగస్టు 1న, ఉద్యమం అధికారికంగా ప్రారంభమైంది. ప్రజలు అపూర్వమైన ఉత్సాహంతో, త్యాగనిరతితో ఉద్యమంలో పాల్గొన్నారు.

• న్యాయవాదుల త్యాగం: మోతీలాల్ నెహ్రూ, సి.ఆర్. దాస్, వల్లభ్‌భాయ్ పటేల్, సి. రాజగోపాలాచారి, ఆసఫ్ అలీ వంటి దేశంలోని ప్రముఖ, అత్యంత సంపన్నులైన న్యాయవాదులు తమ లాభదాయకమైన ప్రాక్టీస్‌ను వదిలిపెట్టి, ఉద్యమంలోకి దూకారు.
• విద్యార్థుల ఉద్యమం: వేలాది మంది విద్యార్థులు ప్రభుత్వ పాఠశాలలను, కళాశాలలను విడిచిపెట్టి వీధుల్లోకి వచ్చారు. బెంగాల్, పంజాబ్, బొంబాయిలలో ఈ స్పందన అత్యంత అధికంగా ఉంది. సుభాష్ చంద్ర బోస్ వంటి యువ నాయకులు ఈ ఉద్యమం ద్వారానే వెలుగులోకి వచ్చారు.
• విదేశీ వస్త్రాల దహనం: విదేశీ వస్త్రాల బహిష్కరణ కార్యక్రమం అద్భుత విజయం సాధించింది. వీధివీధినా విదేశీ వస్త్రాలను రాశులుగా పోసి దహనం చేశారు. ప్రజలు గర్వంగా ఖాదీ వస్త్రాలను ధరించడం ప్రారంభించారు. విదేశీ వస్త్రాల దిగుమతి ఒక్క సంవత్సరంలోనే సగానికి పైగా పడిపోయింది.
• హిందూ-ముస్లిం ఐక్యత: ఉద్యమంలో హిందూ-ముస్లిం ఐక్యత శిఖరస్థాయికి చేరుకుంది. ఖిలాఫత్ కమిటీ, కాంగ్రెస్ కలిసి పనిచేసాయి. హిందూ నాయకులు మసీదుల నుండి, ముస్లిం నాయకులు దేవాలయాల నుండి ప్రసంగించారు.
• మహిళల భాగస్వామ్యం: మొదటిసారిగా, పెద్ద సంఖ్యలో మహిళలు తమ గడప దాటి, జాతీయోద్యమంలో పాల్గొన్నారు. వారు ఊరేగింపులలో పాల్గొన్నారు, విదేశీ వస్తువుల దుకాణాల వద్ద, కల్లు దుకాణాల వద్ద పికెటింగ్ నిర్వహించారు.
• రైతులు మరియు కార్మికుల భాగస్వామ్యం: ఉద్యమం కేవలం మధ్యతరగతికే పరిమితం కాలేదు. ఉత్తరప్రదేశ్‌లోని అవధ్ ప్రాంతంలో రైతులు జమీందార్లకు వ్యతిరేకంగా, అసోంలోని తేయాకు తోటల కార్మికులు బ్రిటిష్ యజమానులకు వ్యతిరేకంగా, ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో రైతులు అటవీ చట్టాలకు వ్యతిరేకంగా పోరాటాలు చేశారు. ఈ స్థానిక పోరాటాలన్నీ సహాయ నిరాకరణోద్యమంలో భాగమయ్యాయి.

ప్రభుత్వం మొదట ఉద్యమాన్ని తేలికగా తీసుకున్నా, దాని తీవ్రతను చూసి భయపడింది. క్రూరమైన దమనకాండను ప్రారంభించింది. శాంతియుతంగా నిరసన తెలుపుతున్న ప్రజలపై లాఠీచార్జీలు, కాల్పులు జరిపింది. గాంధీ, అలీ సోదరులు మినహా, దాదాపు అందరు ప్రముఖ నాయకులను అరెస్టు చేశారు. 1921 చివరి నాటికి, 30,000 మందికి పైగా సత్యాగ్రహులు జైళ్లలో ఉన్నారు.

చౌరీ చౌరా సంఘటన మరియు ఉద్యమం నిలిపివేత

ఉద్యమం ఉచ్ఛస్థితిలో ఉన్నప్పుడు, గాంధీ తదుపరి దశకు సిద్ధమయ్యారు. గుజరాత్‌లోని బార్దోలీ తాలూకాలో, పన్నుల చెల్లింపు నిరాకరణతో కూడిన పూర్తిస్థాయి శాసనోల్లంఘన ఉద్యమాన్ని ప్రారంభించనున్నట్లు ప్రభుత్వానికి అల్టిమేటం జారీ చేశారు. యావత్ దేశం ఉత్కంఠతో బార్దోలీ వైపు చూస్తోంది. సరిగ్గా ఆ సమయంలో, ఒక ఊహించని, దురదృష్టకరమైన సంఘటన ఉద్యమ గతిని మార్చివేసింది.

చౌరీ చౌరా సంఘటన (1922 ఫిబ్రవరి 4):

ఉత్తరప్రదేశ్‌లోని గోరఖ్‌పూర్ జిల్లాలో ఉన్న చౌరీ చౌరా అనే చిన్న గ్రామంలో, సహాయ నిరాకరణ ఉద్యమంలో భాగంగా, ప్రజలు శాంతియుతంగా ఊరేగింపు నిర్వహిస్తున్నారు. పోలీసులు వారిపై రెచ్చగొట్టే విధంగా ప్రవర్తించి, లాఠీచార్జి చేశారు. దీంతో ఆగ్రహించిన ప్రజలు పోలీసులపై తిరగబడ్డారు. పోలీసులు భయపడి, పోలీస్ స్టేషన్‌లోకి వెళ్లి తలుపులు వేసుకున్నారు. ఆగ్రహంతో ఊగిపోతున్న ప్రజలు, పోలీస్ స్టేషన్‌కు నిప్పుపెట్టారు. ఈ దుర్ఘటనలో, 22 మంది పోలీసులు సజీవదహనమయ్యారు.

ఉద్యమం ఆకస్మిక నిలిపివేత:

ఈ హింసాత్మక సంఘటన గురించి తెలిసిన వెంటనే గాంధీ తీవ్రంగా చలించిపోయారు. తన ఉద్యమం అహింసా మార్గం నుండి వైదొలగిందని, ప్రజలు ఇంకా అహింసాయుత పోరాటానికి సిద్ధంగా లేరని ఆయన భావించారు. హింసను అరికట్టలేకపోతే, సత్యాగ్రహం విఫలమైనట్లేనని ఆయన నమ్మారు. తన ఉద్యమం కారణంగా మరింత హింస చెలరేగితే, బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం దానిని అడ్డం పెట్టుకుని, మరింత క్రూరమైన దమనకాండకు పాల్పడుతుందని ఆయన ఆందోళన చెందారు.

ఫలితంగా, 1922 ఫిబ్రవరి 12న, బార్దోలీలో సమావేశమైన కాంగ్రెస్ వర్కింగ్ కమిటీ, సహాయ నిరాకరణోద్యమాన్ని తక్షణమే నిలిపివేస్తున్నట్లు ప్రకటించింది.

విమర్శలు మరియు సమర్థన:

గాంధీ తీసుకున్న ఈ ఆకస్మిక నిర్ణయంపై దేశవ్యాప్తంగా తీవ్ర నిరాశ, ఆగ్రహం వ్యక్తమయ్యాయి. జైళ్లలో ఉన్న మోతీలాల్ నెహ్రూ, లాలా లజపత్ రాయ్ వంటి నాయకులు గాంధీని తీవ్రంగా విమర్శించారు. "కన్యాకుమారిలో ఒక గ్రామం తప్పు చేస్తే, హిమాలయాలలోని గ్రామానికి శిక్ష విధించడమేంటి?" అని మోతీలాల్ నెహ్రూ ప్రశ్నించారు. సుభాష్ చంద్ర బోస్ దీనిని "ఒక జాతీయ విపత్తు"గా అభివర్ణించారు.

అయితే, గాంధీ తన నిర్ణయాన్ని గట్టిగా సమర్థించుకున్నారు.

• నైతిక బాధ్యత: ఉద్యమంలో హింస జరగడానికి నైతిక బాధ్యత తనదేనని ఆయన అన్నారు.
• వ్యూహాత్మక వెనుకడుగు: ఉద్యమం అలసిపోయిందని, ప్రభుత్వ దమనకాండ తీవ్రంగా ఉందని, ఈ దశలో ఉద్యమాన్ని కొనసాగించడం ఆత్మహత్యాసదృశమని ఆయన భావించారు. ఇది కేవలం ఒక వ్యూహాత్మక వెనుకడుగు మాత్రమేనని, భవిష్యత్ పోరాటానికి ప్రజలను సిద్ధం చేయడానికి ఈ విరామం అవసరమని ఆయన వాదించారు.
• అహింస ప్రాముఖ్యత: హింసాత్మక మార్గాల ద్వారా వచ్చే స్వరాజ్యం నిజమైన స్వరాజ్యం కాదని, సత్యాగ్రహానికి అహింస అనేది మార్పులేని మూలస్తంభమని ఆయన పునరుద్ఘాటించారు.

ఉద్యమం నిలిపివేసిన కొద్ది రోజులకే, 1922 మార్చిలో, ప్రభుత్వం గాంధీని రాజద్రోహం నేరం కింద అరెస్టు చేసి, ఆరు సంవత్సరాల జైలు శిక్ష విధించింది. అనారోగ్య కారణాల వల్ల ఆయన 1924లో విడుదలయ్యారు.

ఉద్యమ విశ్లేషణ:

సహాయ నిరాకరణోద్యమం దాని లక్ష్యమైన "ఒక సంవత్సరంలో స్వరాజ్యం" సాధించడంలో విఫలమైనప్పటికీ, అది భారత స్వాతంత్ర్య సంగ్రామంలో ఒక మైలురాయి.

• ఇది కాంగ్రెస్ ఉద్యమాన్ని విద్యావంతుల నుండి సామాన్య ప్రజల స్థాయికి తీసుకువచ్చింది.
• దేశంలోని మారుమూల గ్రామాలకు కూడా జాతీయవాద భావనను వ్యాపింపజేసింది.
• ప్రజలలో బ్రిటిష్ పాలన పట్ల ఉన్న భయాన్ని, విధేయతను పటాపంచలు చేసింది.
• భారత ప్రజలు బ్రిటిష్ పాలన లేకుండా కూడా జీవించగలరనే ఆత్మవిశ్వాసాన్ని, స్వావలంబన స్ఫూర్తిని నింపింది.
• భవిష్యత్ ఉద్యమాలకు ఒక బలమైన పునాదిని, వేలాది మంది కార్యకర్తలను తయారుచేసింది.

నిర్మాణాత్మక కార్యక్రమం మరియు పూర్ణ స్వరాజ్య తీర్మానం

సహాయ నిరాకరణోద్యమం నిలిపివేత తర్వాత, జాతీయోద్యమంలో ఒకరకమైన స్తబ్దత ఏర్పడింది. ఈ నిశ్శబ్ద కాలాన్ని గాంధీ వృధా చేయలేదు. ఆయన తన దృష్టిని రాజకీయ పోరాటాల నుండి, సమాజ నిర్మాణం వైపు మళ్లించారు. దీనినే ఆయన "నిర్మాణాత్మక కార్యక్రమం" (Constructive Programme) అని పిలిచారు. నిజమైన స్వరాజ్యం అంటే కేవలం బ్రిటిష్ వారి నుండి రాజకీయ స్వేచ్ఛ పొందడం మాత్రమే కాదని, సామాజికంగా, ఆర్థికంగా, నైతికంగా ఆత్మనిర్భరత సాధించడమేనని ఆయన విశ్వసించారు. ఈ నిర్మాణాత్మక కార్యక్రమం, భవిష్యత్ సత్యాగ్రహ పోరాటాలకు ప్రజలను సన్నద్ధం చేసే ఒక శిక్షణా కార్యక్రమం.

నిర్మాణాత్మక కార్యక్రమం: సమాజ పునర్నిర్మాణం

గాంధీ ఈ కార్యక్రమం ద్వారా భారత గ్రామీణ వ్యవస్థను పునరుద్ధరించాలని, సామాజిక దురాచారాలను నిర్మూలించాలని లక్ష్యంగా పెట్టుకున్నారు.

• ఖాదీ మరియు గ్రామీణ పరిశ్రమలు: ఖాదీ అనేది గాంధీ దృష్టిలో కేవలం ఒక వస్త్రం కాదు. అది స్వావలంబనకు, గ్రామీణ ఆర్థిక వ్యవస్థకు, బ్రిటిష్ దోపిడీకి వ్యతిరేకతకు ప్రతీక. ప్రతి భారతీయుడు రాట్నం (చర్ఖా)పై నూలు వడకాలని, ఖాదీ వస్త్రాలనే ధరించాలని ఆయన ప్రచారం చేశారు. ఇది గ్రామీణ ప్రజలకు, ముఖ్యంగా మహిళలకు ఉపాధి కల్పించి, వారిని ఆర్థికంగా స్వతంత్రులను చేస్తుంది. 1925లో, ఆయన అఖిల భారత స్పిన్నర్స్ అసోసియేషన్ (All India Spinners' Association)ను స్థాపించి, ఖాదీ ఉత్పత్తిని, అమ్మకాలను ప్రోత్సహించారు.
• అస్పృశ్యతా నివారణ: అంటరానితనం హిందూ ధర్మానికే ఒక కళంకమని, దానిని నిర్మూలించకపోతే స్వరాజ్యానికి అర్థం లేదని గాంధీ గట్టిగా నమ్మారు. ఆయన అస్పృశ్యులను "హరిజనులు" (దేవుని బిడ్డలు) అని పిలిచారు. వారి ఆలయ ప్రవేశం కోసం, పలు బావులు, పాఠశాలలను ఉపయోగించుకునే హక్కుల కోసం దేశవ్యాప్తంగా ప్రచారం చేశారు. తన ఆశ్రమంలో, అస్పృశ్యులతో కలిసి జీవించి, వారి మరుగుదొడ్లను తానే స్వయంగా శుభ్రం చేసి, ఆచరణలో ఆదర్శంగా నిలిచారు.
• హిందూ-ముస్లిం ఐక్యత: సహాయ నిరాకరణోద్యమం తర్వాత, మత ఘర్షణలు మళ్లీ పెరిగాయి. ఈ పరిస్థితిని చూసి తీవ్రంగా కలత చెందిన గాంధీ, హిందూ-ముస్లిం ఐక్యత కోసం 1924లో ఢిల్లీలో 21 రోజుల నిరాహార దీక్ష చేపట్టారు. ఐక్యత లేకుండా స్వాతంత్ర్యం అసాధ్యమని ఆయన నమ్మారు.
• ఇతర కార్యక్రమాలు: మద్యపాన నిషేధం, మహిళా సాధికారత, వయోజన విద్య, జాతీయ భాషగా హిందుస్తానీ (హిందీ-ఉర్దూ మిశ్రమం) ప్రచారం, పరిశుభ్రత వంటి అనేక సామాజిక సంస్కరణ కార్యక్రమాలను ఆయన చేపట్టారు.

స్వరాజ్ పార్టీ:

గాంధీ జైల్లో ఉన్నప్పుడు, కాంగ్రెస్‌లో మళ్లీ భిన్నాభిప్రాయాలు వచ్చాయి. సి.ఆర్. దాస్, మోతీలాల్ నెహ్రూ వంటి నాయకులు, శాసనసభలను బహిష్కరించే విధానాన్ని విడిచిపెట్టి, ఎన్నికలలో పోటీ చేసి, శాసనసభలలోకి ప్రవేశించి, ప్రభుత్వ విధానాలను లోపలి నుండే వ్యతిరేకించాలని వాదించారు (Pro-changers). వల్లభ్‌భాయ్ పటేల్, రాజేంద్ర ప్రసాద్ వంటి వారు గాంధీ మార్గాన్నే అనుసరించి, బహిష్కరణను కొనసాగించాలని అన్నారు (No-changers). ఈ విభేదాల ఫలితంగా, సి.ఆర్. దాస్, మోతీలాల్ నెహ్రూ 1923లో "కాంగ్రెస్-ఖిలాఫత్ స్వరాజ్ పార్టీ"ని స్థాపించారు. గాంధీ 1924లో విడుదలైన తర్వాత, కాంగ్రెస్‌లో చీలికను నివారించడానికి, స్వరాజ్ పార్టీ సభ్యులు కాంగ్రెస్‌లో భాగంగానే ఉంటూ, ఎన్నికలలో పోటీ చేయడానికి అనుమతించారు.

సైమన్ కమిషన్ బహిష్కరణ మరియు పూర్ణ స్వరాజ్యం

నిర్మాణాత్మక కార్యక్రమంతో జాతీయోద్యమం నిశ్శబ్దంగా ఉన్న సమయంలో, బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం చేసిన ఒక చర్య, మళ్లీ దేశవ్యాప్తంగా నిరసన జ్వాలలను రగిలించింది.

• సైమన్ కమిషన్ (1927): 1919 మాంటెగూ-చెమ్స్‌ఫర్డ్ సంస్కరణల పనితీరును సమీక్షించి, భారతదేశానికి మరిన్ని రాజ్యాంగ సంస్కరణలను సూచించడానికి, బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం సర్ జాన్ సైమన్ అధ్యక్షతన ఏడుగురు సభ్యులతో కూడిన ఒక కమిషన్‌ను నియమించింది. అయితే, ఈ కమిషన్‌లోని సభ్యులందరూ శ్వేతజాతీయులే (బ్రిటిష్ వారే). భారతదేశ భవిష్యత్తును నిర్ణయించే కమిటీలో ఒక్క భారతీయుడికి కూడా స్థానం కల్పించకపోవడం, యావత్ జాతిని అవమానించడమేనని భారతీయులు భావించారు.
• "సైమన్ గో బ్యాక్": కాంగ్రెస్, ముస్లిం లీగ్‌తో సహా, భారతదేశంలోని దాదాపు అన్ని రాజకీయ పక్షాలూ సైమన్ కమిషన్‌ను బహిష్కరించాలని నిర్ణయించుకున్నాయి. 1928లో కమిషన్ భారతదేశంలో అడుగుపెట్టిన ప్రతిచోటా, "సైమన్ గో బ్యాక్" (Simon Go Back) అనే నినాదాలతో, నల్ల జెండాలతో ప్రజలు నిరసన తెలిపారు. లాహోర్‌లో జరిగిన నిరసనలో, పోలీసులు జరిపిన క్రూరమైన లాఠీచార్జిలో, ప్రముఖ నాయకుడు లాలా లజపత్ రాయ్ తీవ్రంగా గాయపడి, కొద్ది రోజులకే మరణించారు. ఈ సంఘటన దేశవ్యాప్తంగా తీవ్ర ఆగ్రహాన్ని రేకెత్తించింది.
• నెహ్రూ రిపోర్ట్ (1928): "భారతీయులు తమకు తాము ఒక రాజ్యాంగాన్ని రూపొందించుకోలేరు" అని బ్రిటిష్ వారు విసిరిన సవాలుకు సమాధానంగా, మోతీలాల్ నెహ్రూ అధ్యక్షతన ఒక అఖిలపక్ష కమిటీ, భారతదేశానికి ఒక రాజ్యాంగ ముసాయిదాను తయారుచేసింది. దీనినే "నెహ్రూ రిపోర్ట్" అంటారు. ఇది భారతదేశానికి డొమినియన్ స్టేటస్ (అధిరాజ్యం హోదా)ను ప్రతిపాదించింది.

లాహోర్ కాంగ్రెస్ మరియు పూర్ణ స్వరాజ్య తీర్మానం (1929):

సైమన్ కమిషన్‌కు వ్యతిరేకంగా పెరిగిన ప్రజా చైతన్యం, యువ నాయకులైన జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ, సుభాష్ చంద్ర బోస్‌ల ఒత్తిడితో, కాంగ్రెస్ తన లక్ష్యాన్ని మార్చుకోవలసి వచ్చింది.

• డిసెంబర్ 1929, లాహోర్ కాంగ్రెస్: రావి నది ఒడ్డున, జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ అధ్యక్షతన జరిగిన ఈ చారిత్రాత్మక సమావేశంలో, కాంగ్రెస్ తన లక్ష్యాన్ని "డొమినియన్ స్టేటస్" నుండి "పూర్ణ స్వరాజ్యం" (Complete Independence)గా మార్చుకుంది. బ్రిటిష్ సామ్రాజ్యం నుండి సంపూర్ణ స్వాతంత్ర్యం సాధించడమే తమ ధ్యేయమని ప్రకటించింది.
• స్వాతంత్ర్య దినోత్సవ ప్రతిజ్ఞ: 1930 జనవరి 26వ తేదీన, దేశవ్యాప్తంగా "ప్రథమ స్వాతంత్ర్య దినోత్సవం"గా జరుపుకోవాలని, ప్రజలందరూ స్వాతంత్ర్య ప్రతిజ్ఞను స్వీకరించాలని ఈ సమావేశం పిలుపునిచ్చింది.
• శాసనోల్లంఘనకు అధికారం: పూర్ణ స్వరాజ్య సాధన కోసం, దేశవ్యాప్తంగా "శాసనోల్లంఘన ఉద్యమం" (Civil Disobedience Movement) ప్రారంభించడానికి గాంధీకి పూర్తి అధికారాలను ఇచ్చింది.

లాహోర్ కాంగ్రెస్ తర్వాత, యావత్ దేశం మళ్లీ గాంధీ వైపు చూసింది. ఆయన ఎప్పుడు, ఏ రూపంలో తన తదుపరి పోరాటాన్ని ప్రారంభిస్తారా అని ఉత్కంఠతో ఎదురుచూసింది.

శాసనోల్లంఘన ఉద్యమం మరియు దండి యాత్ర (1930-34)

పూర్ణ స్వరాజ్య తీర్మానంతో దేశంలో కొత్త ఉత్సాహం వెల్లివిరిసింది. బ్రిటిష్ ప్రభుత్వానికి వ్యతిరేకంగా మరో భారీ పోరాటానికి రంగం సిద్ధమైంది. ఈసారి గాంధీ ఎంచుకున్న ఆయుధం "శాసనోల్లంఘన" – అంటే, అన్యాయమైన బ్రిటిష్ చట్టాలను శాంతియుతంగా, బహిరంగంగా ఉల్లంఘించడం. ఈ ఉద్యమాన్ని ఎలా ప్రారంభించాలి, ఏ సమస్యను ఎంచుకోవాలి అని యావత్ దేశం ఉత్కంఠగా ఎదురుచూస్తున్నప్పుడు, గాంధీ ఒక అత్యంత సామాన్యమైన, కానీ ప్రతి ఒక్కరి జీవితంతో ముడిపడి ఉన్న వస్తువును ఎంచుకున్నారు. అదే "ఉప్పు".

ఉప్పు సత్యాగ్రహం – దండి యాత్ర (1930): ఒక పిడికెడు ఉప్పు, సామ్రాజ్యాన్ని కదిలించింది

ఉప్పును ఎందుకు ఎంచుకున్నారు?:

గాంధీ ఉప్పును ఎంచుకోవడం వెనుక ఒక గొప్ప వ్యూహం ఉంది.

• ప్రతి ఒక్కరి సమస్య: ఉప్పు అనేది ధనిక, పేద, హిందూ, ముస్లిం, పట్టణ, గ్రామీణ అనే తేడా లేకుండా ప్రతి ఒక్కరూ ఉపయోగించే నిత్యావసర వస్తువు.
• అన్యాయమైన పన్ను: ప్రభుత్వం ఉప్పు తయారీపై గుత్తాధిపత్యం కలిగి ఉండి, దానిపై భారీ పన్ను విధించేది. సముద్రపు నీటి నుండి ఉచితంగా తయారు చేసుకోగల ఉప్పును కూడా ప్రజలు అధిక ధరలకు కొనవలసి వచ్చేది. ఇది ప్రభుత్వ దోపిడీకి, ప్రకృతి వనరులపై దాని అన్యాయమైన నియంత్రణకు ప్రతీక.
• సులభమైన ఉల్లంఘన: ఉప్పు చట్టాన్ని ఉల్లంఘించడం చాలా సులభం. ఎవరైనా సరే, సముద్ర తీరానికి వెళ్లి, నీటిని మరిగించి ఉప్పును తయారు చేయవచ్చు. ఇది ప్రజలను ఉద్యమంలో సులభంగా భాగస్వాములను చేస్తుంది.

దండి యాత్ర - ఒక చారిత్రాత్మక పాదయాత్ర:

ఉద్యమాన్ని ప్రారంభించడానికి ముందు, గాంధీ వైస్రాయ్ లార్డ్ ఇర్విన్‌కు ఒక లేఖ రాసి, తన 11 డిమాండ్లను (ఉప్పు పన్ను రద్దుతో సహా) అంగీకరించకపోతే, ఉప్పు చట్టాలను ఉల్లంఘిస్తానని హెచ్చరించారు. ఇర్విన్ ఆ లేఖను పట్టించుకోలేదు. దాంతో, గాంధీ తన ప్రఖ్యాత దండి యాత్రకు శ్రీకారం చుట్టారు.

• ప్రారంభం: 1930 మార్చి 12న, గాంధీ తన 78 మంది విశ్వసనీయ అనుచరులతో కలిసి, అహ్మదాబాద్‌లోని సబర్మతీ ఆశ్రమం నుండి తమ పాదయాత్రను ప్రారంభించారు.
• యాత్ర సాగిన తీరు: సుమారు 24 రోజుల పాటు, 240 మైళ్ల (385 కిలోమీటర్లు) దూరం ప్రయాణించి, గుజరాత్ తీరంలోని దండి అనే గ్రామానికి చేరుకోవాలని లక్ష్యంగా పెట్టుకున్నారు. యాత్ర సాగిన మార్గంలో, ప్రతి గ్రామంలోనూ వేలాది మంది ప్రజలు గాంధీకి బ్రహ్మరథం పట్టారు. గాంధీ ప్రతిచోటా ఆగి, ప్రజలనుద్దేశించి ప్రసంగిస్తూ, స్వరాజ్యం, సత్యాగ్రహం, అహింసల గురించి వివరించారు. ఈ యాత్రను దేశ, విదేశీ పత్రికలు ప్రముఖంగా కవర్ చేయడంతో, ప్రపంచ దృష్టి భారతదేశం వైపు మళ్లింది.
• చట్ట ఉల్లంఘన: 1930 ఏప్రిల్ 6న, గాంధీ దండి సముద్ర తీరానికి చేరుకున్నారు. ఉదయం ప్రార్థనల అనంతరం, ఆయన కిందికి వంగి, ఒక పిడికెడు ఉప్పును చేతిలోకి తీసుకుని, బ్రిటిష్ సామ్రాజ్యపు ఉప్పు చట్టాన్ని ఉల్లంఘించారు. "ఈ పిడికెడు ఉప్పుతో, నేను బ్రిటిష్ సామ్రాజ్య పునాదులను కదిలిస్తున్నాను" అని ఆయన ప్రకటించారు.

దేశవ్యాప్త ఉద్యమం మరియు ప్రభుత్వ దమనకాండ

గాంధీ దండిలో ఉప్పు చట్టాన్ని ఉల్లంఘించడమే తడవుగా, అది దేశవ్యాప్తంగా ఉద్యమానికి ఒక సంకేతంగా మారింది.

• ఉప్పు చట్టాల ఉల్లంఘన: దేశంలోని ప్రతిచోటా, సముద్ర తీర ప్రాంతాలలో ప్రజలు ఉప్పును తయారు చేశారు. ఇతర ప్రాంతాలలో, ప్రభుత్వ ఉప్పు డిపోల నుండి ఉప్పును కొని, దానిని బహిరంగంగా అమ్మడం ద్వారా చట్టాన్ని ఉల్లంఘించారు.
• విస్తరించిన ఉద్యమం: ఉద్యమం కేవలం ఉప్పుకే పరిమితం కాలేదు. విదేశీ వస్తువుల బహిష్కరణ, కల్లు దుకాణాల వద్ద పికెటింగ్, పన్నుల చెల్లింపు నిరాకరణ (No-Tax Campaigns), అటవీ చట్టాల ఉల్లంఘన వంటి కార్యక్రమాలు దేశవ్యాప్తంగా జరిగాయి.
• మహిళలు, యువత పాత్ర: ఈ ఉద్యమంలో మహిళలు, యువత అపూర్వమైన సంఖ్యలో పాల్గొన్నారు. సరోజినీ నాయుడు, కమలాదేవి చటోపాధ్యాయ వంటి మహిళా నాయకులు ముందుండి ఉద్యమాన్ని నడిపించారు.
• ధరాసనా సత్యాగ్రహం: ఉద్యమంలో అత్యంత ముఖ్యమైన ఘట్టాలలో ఒకటి ధరాసనా ఉప్పు ఫ్యాక్టరీ వద్ద జరిగిన సత్యాగ్రహం. గాంధీ అరెస్టు తర్వాత, సరోజినీ నాయుడు, ఇమామ్ సాహిబ్, మణిలాల్ గాంధీ నాయకత్వంలో, వేలాది మంది సత్యాగ్రహులు, వరుసలుగా వెళ్లి, పోలీసుల క్రూరమైన లాఠీ దెబ్బలను మౌనంగా భరించారు. తలలు పగిలి, రక్తమోడుతున్నా, వారు ఏ మాత్రం ప్రతిఘటించకుండా, అహింసా వ్రతాన్ని పాటించారు. అమెరికన్ జర్నలిస్ట్ వెబ్ మిల్లర్ ఈ దృశ్యాన్ని ప్రత్యక్షంగా కవర్ చేసి, "నా 35 ఏళ్ల జర్నలిస్ట్ జీవితంలో ఇంత భయంకరమైన, హృదయవిదారకమైన దృశ్యాన్ని చూడలేదు" అని రాశారు. ఈ కథనం ప్రపంచవ్యాప్తంగా ప్రచురితమై, బ్రిటిష్ పాలన యొక్క క్రూరత్వాన్ని ప్రపంచానికి తెలియజేసింది.

ప్రభుత్వం అత్యంత క్రూరంగా ఉద్యమాన్ని అణచివేసింది. గాంధీ, నెహ్రూ, పటేల్‌తో సహా లక్ష మందికి పైగా ప్రజలను అరెస్టు చేశారు. శాంతియుత నిరసనకారులపై విచక్షణారహితంగా లాఠీచార్జీలు, కాల్పులు జరిపారు.

గాంధీ-ఇర్విన్ ఒప్పందం మరియు రౌండ్ టేబుల్ సమావేశాలు

ప్రభుత్వ దమనకాండ ఉద్యమాన్ని అణచివేయలేకపోయింది. మరోవైపు, ఉద్యమం వల్ల బ్రిటిష్ వ్యాపారం తీవ్రంగా దెబ్బతింది. ఈ నేపథ్యంలో, ప్రభుత్వం రాజీ మార్గాన్ని ఎంచుకుంది.

• గాంధీ-ఇర్విన్ ఒప్పందం (1931 మార్చి 5): వైస్రాయ్ లార్డ్ ఇర్విన్, గాంధీతో చర్చలు జరిపి, ఒక ఒప్పందానికి వచ్చారు. దీనినే గాంధీ-ఇర్విన్ ఒప్పందం లేదా ఢిల్లీ ఒప్పందం అంటారు. ఈ ఒప్పందం ప్రకారం:

  • ప్రభుత్వం రాజకీయ ఖైదీలందరినీ (హింసకు పాల్పడిన వారు మినహా) విడుదల చేస్తుంది.
  • శాసనోల్లంఘన ఉద్యమాన్ని కాంగ్రెస్ నిలిపివేస్తుంది.
  • సముద్ర తీర ప్రాంతాలలోని ప్రజలు తమ సొంత ఉపయోగం కోసం ఉప్పును తయారు చేసుకోవడానికి అనుమతిస్తారు.
  • కాంగ్రెస్, లండన్‌లో జరగబోయే రెండవ రౌండ్ టేబుల్ సమావేశంలో పాల్గొంటుంది.

• భగత్ సింగ్ ఉరితీతపై విమర్శలు: ఈ ఒప్పందంపై తీవ్ర విమర్శలు వచ్చాయి. ముఖ్యంగా, భగత్ సింగ్, రాజ్‌గురు, సుఖ్‌దేవ్‌ల మరణశిక్షను రద్దు చేయించడంలో గాంధీ విఫలమయ్యారని యువత ఆగ్రహం వ్యక్తం చేసింది. 1931 మార్చి 23న వారిని ఉరితీయడం దేశవ్యాప్తంగా విషాదాన్ని నింపింది.

రెండవ రౌండ్ టేబుల్ సమావేశం (1931):

గాంధీ-ఇర్విన్ ఒప్పందం ప్రకారం, కాంగ్రెస్ ఏకైక ప్రతినిధిగా గాంధీ లండన్‌లో జరిగిన రెండవ రౌండ్ టేబుల్ సమావేశానికి హాజరయ్యారు. అయితే, ఈ సమావేశం పూర్తిగా విఫలమైంది. బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం, మైనారిటీల (ముస్లింలు, సిక్కులు, అణగారిన వర్గాలు) సమస్యను ముందుకు తెచ్చి, భారతీయుల మధ్య విభేదాలను సృష్టించి, స్వాతంత్ర్యం అంశాన్ని పక్కన పెట్టింది. ముఖ్యంగా, అణగారిన వర్గాలకు ప్రత్యేక నియోజకవర్గాల (Separate Electorates) సమస్యపై గాంధీకి, డా. బి.ఆర్. అంబేద్కర్‌కు మధ్య తీవ్రమైన విభేదాలు వచ్చాయి. గాంధీ తీవ్ర నిరాశతో భారతదేశానికి తిరిగి వచ్చారు.

భారతదేశానికి తిరిగి రాగానే, ప్రభుత్వం ఒప్పందాన్ని ఉల్లంఘించి, మళ్లీ దమనకాండను ప్రారంభించిందని గాంధీ గమనించారు. నెహ్రూ, ఇతర నాయకులు అప్పటికే జైల్లో ఉన్నారు. దీంతో, గాంధీ 1932లో శాసనోల్లంఘన ఉద్యమాన్ని పునఃప్రారంభించారు. కానీ, ఈసారి ప్రజలలో మునుపటి ఉత్సాహం లేదు. ప్రభుత్వం అత్యంత క్రూరంగా ఉద్యమాన్ని అణచివేసి, 1934లో ఉద్యమం అధికారికంగా విరమించబడింది.

ముగింపు

శాసనోల్లంఘన ఉద్యమం కూడా తక్షణ స్వరాజ్యాన్ని సాధించలేకపోయినప్పటికీ, ఇది భారత స్వాతంత్ర్య సంగ్రామంలో ఒక అత్యంత కీలకమైన ఘట్టం.

• ఇది "పూర్ణ స్వరాజ్యం" అనే లక్ష్యాన్ని ప్రజలందరి లక్ష్యంగా మార్చింది.
• మహిళల భాగస్వామ్యాన్ని అపూర్వమైన స్థాయికి తీసుకువెళ్ళింది.
• ఉప్పు సత్యాగ్రహం వంటి వినూత్న పోరాట రూపాల ద్వారా బ్రిటిష్ ప్రభుత్వాన్ని నైతికంగా దెబ్బతీసింది.
• ప్రపంచ దృష్టిని ఆకర్షించి, భారతదేశ స్వాతంత్ర్య ఆకాంక్షకు అంతర్జాతీయ మద్దతును కూడగట్టింది.

ఈ ఉద్యమం తర్వాత, గాంధీ మళ్లీ క్రియాశీల రాజకీయాల నుండి తప్పుకుని, హరిజన సేవ, నిర్మాణాత్మక కార్యక్రమాలపై తన దృష్టిని కేంద్రీకరించారు. కానీ, ఆయన విశ్రాంతి ఎక్కువ కాలం నిలవలేదు. రెండవ ప్రపంచ యుద్ధం రూపంలో, ఆయన నాయకత్వాన్ని కోరుతూ మరో చారిత్రాత్మక ఘట్టం భారతదేశం తలుపు తట్టింది. అదే "క్విట్ ఇండియా ఉద్యమం".

అంతిమ పోరాటం మరియు ఒక మహాత్ముడి తాత్విక వారసత్వం

క్విట్ ఇండియా ఉద్యమం (1942) – "చేయండి లేదా చావండి"

పీఠిక: చివరి సమరశంఖం

శాసనోల్లంఘన ఉద్యమం తర్వాత, భారత రాజకీయాలలో ఒకరకమైన నిశ్శబ్దం ఆవరించింది. గాంధీ క్రియాశీల రాజకీయాల నుండి తప్పుకుని, హరిజన సేవ, నిర్మాణాత్మక కార్యక్రమాలపై దృష్టి సారించారు. కానీ, 1939లో యూరప్‌లో చెలరేగిన రెండవ ప్రపంచ యుద్ధం, ప్రపంచ రాజకీయాలతో పాటు, భారతదేశ భవిష్యత్తును కూడా ఒక కీలకమైన మలుపు తిప్పింది. బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం, భారత ప్రజలను గానీ, వారి ప్రతినిధులను గానీ సంప్రదించకుండా, భారతదేశం కూడా జర్మనీపై యుద్ధం ప్రకటించినట్లు ఏకపక్షంగా ప్రకటించింది. ఈ చర్య, భారతీయుల ఆత్మగౌరవాన్ని తీవ్రంగా దెబ్బతీసింది. ఫాసిజానికి, నాజీజానికి వ్యతిరేకంగా ప్రజాస్వామ్యం కోసం పోరాడుతున్నామని చెప్పుకుంటున్న బ్రిటన్, భారతదేశానికి స్వాతంత్ర్యం ఇవ్వడానికి నిరాకరించడం వారి ద్వంద్వ నీతికి నిదర్శనం. ఈ సంక్లిష్ట పరిస్థితులలో, గాంధీ తన జీవితంలో చివరి, అత్యంత తీవ్రమైన, మరియు నిర్ణయాత్మకమైన పోరాటానికి నాయకత్వం వహించడానికి ముందుకు వచ్చారు. ఆ పోరాటమే "భారత్ ఛోడో ఆందోళన్" లేదా "క్విట్ ఇండియా ఉద్యమం". ఇది బ్రిటిష్ వారిని "భారతదేశాన్ని విడిచి వెళ్ళండి" అని నిష్కర్షగా, అంతిమంగా హెచ్చరించిన ఉద్యమం.

రెండవ ప్రపంచ యుద్ధం మరియు భారతదేశ వైఖరి

1939 సెప్టెంబర్‌లో రెండవ ప్రపంచ యుద్ధం ప్రారంభమైనప్పుడు, కాంగ్రెస్ ఒక క్లిష్టమైన పరిస్థితిని ఎదుర్కొంది.

నైతిక సందిగ్ధత: ఒకవైపు, కాంగ్రెస్ ఫాసిజం, నాజీజం, మరియు సామ్రాజ్యవాదానికి పూర్తి వ్యతిరేకి. కాబట్టి, వారు హిట్లర్‌కు, ముస్సోలినీకి వ్యతిరేకంగా పోరాడుతున్న మిత్రరాజ్యాల పట్ల సానుభూతితో ఉన్నారు.

షరతులతో కూడిన మద్దతు: మరోవైపు, తాము బానిసత్వంలో ఉంటూ, ఇతరుల స్వేచ్ఛ కోసం ఎలా పోరాడగలమని కాంగ్రెస్ నాయకులు ప్రశ్నించారు. బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం, యుద్ధానంతరం భారతదేశానికి సంపూర్ణ స్వాతంత్ర్యం ఇస్తామని స్పష్టమైన హామీ ఇస్తే, మరియు తక్షణమే భారతీయులతో కూడిన ఒక జాతీయ ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేస్తే, యుద్ధ ప్రయత్నాలలో సహకరిస్తామని కాంగ్రెస్ ఒక ప్రతిపాదన చేసింది.

బ్రిటిష్ ప్రభుత్వ తిరస్కరణ: నాటి వైస్రాయ్ లార్డ్ లిన్‌లిత్‌గో, కాంగ్రెస్ డిమాండ్లను నిర్ద్వంద్వంగా తిరస్కరించారు. దీనికి నిరసనగా, 1939 అక్టోబర్‌లో, ఏడు రాష్ట్రాలలో అధికారంలో ఉన్న కాంగ్రెస్ మంత్రివర్గాలు రాజీనామా చేశాయి.

క్రిప్స్ మిషన్ వైఫల్యం (1942):

యుద్ధంలో బ్రిటిష్ వారి పరిస్థితి దిగజారుతున్న కొద్దీ, ముఖ్యంగా ఆగ్నేయాసియాలో జపాన్ వేగంగా ముందుకు సాగుతున్న తరుణంలో, అమెరికా, చైనా వంటి మిత్రదేశాల నుండి బ్రిటన్‌పై ఒత్తిడి పెరిగింది. భారత ప్రజల మద్దతును కూడగట్టాల్సిన అవసరం ఏర్పడింది. ఈ నేపథ్యంలో, బ్రిటిష్ ప్రధాని విన్‌స్టన్ చర్చిల్, తన కేబినెట్ మంత్రి అయిన సర్ స్టాఫోర్డ్ క్రిప్స్ నాయకత్వంలో ఒక మిషన్‌ను భారతదేశానికి పంపారు.

క్రిప్స్ ప్రతిపాదనలు:

• యుద్ధం ముగిసిన తర్వాత, భారతదేశానికి డొమినియన్ స్టేటస్ (అధిరాజ్యం హోదా) ఇవ్వబడుతుంది.
• యుద్ధానంతరం, భారతీయులతో కూడిన ఒక రాజ్యాంగ పరిషత్‌ను ఏర్పాటు చేసి, కొత్త రాజ్యాంగాన్ని రూపొందించుకునే హక్కును ఇస్తారు.
• ఏదైనా రాష్ట్రం లేదా సంస్థానం భారత యూనియన్‌లో చేరడానికి ఇష్టం లేకపోతే, అది విడిగా ఉండి, తనకంటూ ఒక ప్రత్యేక రాజ్యాంగాన్ని రూపొందించుకోవచ్చు.

వైఫల్యం: ఈ ప్రతిపాదనలను కాంగ్రెస్, ముస్లిం లీగ్‌తో సహా, అన్ని ప్రధాన పార్టీలూ తిరస్కరించాయి.

• కాంగ్రెస్ వ్యతిరేకత: 'పూర్ణ స్వరాజ్యం' తమ లక్ష్యమని ప్రకటించిన కాంగ్రెస్‌కు, 'డొమినియన్ స్టేటస్' ప్రతిపాదన ఆమోదయోగ్యం కాలేదు. రాష్ట్రాలు విడిపోయే హక్కును ఇవ్వడం, పరోక్షంగా పాకిస్తాన్ ఏర్పాటుకు అంగీకరించడమేనని కాంగ్రెస్ భావించింది. తక్షణమే అధికార బదిలీ లేకపోవడంతో, గాంధీ ఈ ప్రతిపాదనలను "దివాలా తీస్తున్న బ్యాంకు పేరిట రాబోయే తేదీ వేసిన చెక్కు" (A post-dated cheque on a crashing bank) గా అభివర్ణించారు.
• ముస్లిం లీగ్ వ్యతిరేకత: ఈ ప్రతిపాదనలలో పాకిస్తాన్ ఏర్పాటు గురించి స్పష్టమైన హామీ లేదని ముస్లిం లీగ్ కూడా దీనిని తిరస్కరించింది.

క్రిప్స్ మిషన్ వైఫల్యం, బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం భారతదేశానికి స్వాతంత్ర్యం ఇవ్వడానికి సిద్ధంగా లేదని, వారు కేవలం కాలయాపన చేస్తున్నారని భారతీయులకు స్పష్టం చేసింది. జపాన్ ముప్పు దేశ సరిహద్దుల వరకు వచ్చిన నేపథ్యంలో, బ్రిటిష్ వారు భారతదేశాన్ని రక్షించలేరని, వారి ఉనికియే జపాన్ దాడికి కారణమవుతుందని గాంధీ భావించారు. ఈ నిరాశ, నిస్పృహ, మరియు ఆసన్నమవుతున్న ప్రమాదం నుండి దేశాన్ని రక్షించడానికి, బ్రిటిష్ వారిని తక్షణమే భారతదేశాన్ని విడిచి వెళ్ళమని కోరుతూ ఒక భారీ ప్రజా ఉద్యమాన్ని ప్రారంభించాలని గాంధీ నిర్ణయించుకున్నారు.

"డూ ఆర్ డై" (చేయండి లేదా చావండి) – అంతిమ పిలుపు

క్రిప్స్ మిషన్ వైఫల్యం తర్వాత, గాంధీ తన పత్రిక 'హరిజన్'లో బ్రిటిష్ వారికి వ్యతిరేకంగా తీవ్రమైన వ్యాసాలు రాయడం ప్రారంభించారు. "బ్రిటిష్ వారిని భారతదేశాన్ని విడిచి వెళ్ళమని కోరడం, అది కూడా దేవుని దయతో" అని ఆయన రాశారు. ఈ ఉద్యమ తీర్మానాన్ని ఆమోదించడానికి, కాంగ్రెస్ వర్కింగ్ కమిటీ 1942 ఆగస్టులో బొంబాయిలో సమావేశమైంది.

బొంబాయి సమావేశం (ఆగస్టు 8, 1942): బొంబాయిలోని గవాలియా ట్యాంక్ మైదానంలో (ప్రస్తుతం ఆగస్ట్ క్రాంతి మైదాన్) జరిగిన అఖిల భారత కాంగ్రెస్ కమిటీ (AICC) సమావేశంలో, జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ ప్రవేశపెట్టి, సర్దార్ పటేల్ బలపరిచిన చారిత్రాత్మక "క్విట్ ఇండియా" తీర్మానం భారీ మెజారిటీతో ఆమోదించబడింది. ఈ తీర్మానం, భారతదేశంలో బ్రిటిష్ పాలనను తక్షణమే అంతం చేయాలని, స్వేచ్ఛా భారతదేశం మిత్రరాజ్యాల పక్షాన ఫాసిజానికి వ్యతిరేకంగా పోరాడుతుందని ప్రకటించింది.

గాంధీ చారిత్రాత్మక ప్రసంగం: ఆ రోజు రాత్రి, గాంధీ తన జీవితంలోనే అత్యంత ఉద్వేగభరితమైన, స్ఫూర్తిదాయకమైన ప్రసంగాలలో ఒకటి చేశారు. సుమారు 70 నిమిషాల పాటు సాగిన ఆ ప్రసంగంలో, ఆయన రాబోయే పోరాటం యొక్క స్వరూపాన్ని, ప్రజల కర్తవ్యాన్ని స్పష్టం చేశారు.

"ఇది ఒక పోరాటం. దీనిలో ప్రతి ఒక్కరూ తమ సొంత నాయకులే. నేను మీకు ఒక చిన్న మంత్రాన్ని ఇస్తున్నాను. దానిని మీ హృదయాలలో ముద్రించుకోండి. మీ ప్రతి శ్వాసలోనూ దానిని ప్రతిధ్వనించండి. ఆ మంత్రమే: 'కరేంగే యా మరేంగే' – 'డూ ఆర్ డై' (చేయండి లేదా చావండి). మనం భారతదేశానికి స్వేచ్ఛను సాధిస్తాం, లేదా ఆ ప్రయత్నంలో ప్రాణాలర్పిస్తాం. బానిసత్వంలో జీవించడానికి మనం ఇకపై సిద్ధంగా లేము."

ఈ "డూ ఆర్ డై" నినాదం, కేవలం హింసకు పిలుపు కాదు. అది బ్రిటిష్ పాలనను అంతం చేయడానికి, అవసరమైతే అత్యున్నత త్యాగానికైనా సిద్ధపడాలనే దృఢ సంకల్పానికి, అకుంఠిత దీక్షకు పిలుపు. ఇది కేవలం ఒక రాజకీయ నినాదం కాదు, అది ఒక జాతి ఆత్మప్రకటన.

నాయకుల అరెస్టు మరియు ఉద్యమ తీవ్రత: నాయకుడు లేని విప్లవం

గాంధీ పిలుపుతో భయపడిన ప్రభుత్వం, ఉద్యమం ప్రారంభం కాకముందే దానిని చిదిమేయాలని నిర్ణయించుకుంది.

ఆపరేషన్ జీరో అవర్ (Operation Zero Hour): ఆగస్టు 8వ తేదీ రాత్రే, ప్రభుత్వం "ఆపరేషన్ జీరో అవర్"ను ప్రారంభించింది. ఆగస్టు 9వ తేదీ తెల్లవారుజామున, గాంధీ, జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ, సర్దార్ పటేల్, మౌలానా ఆజాద్‌తో సహా, కాంగ్రెస్‌లోని అగ్ర నాయకులందరినీ అరెస్టు చేసి, దేశంలోని వివిధ జైళ్లలో రహస్యంగా బంధించారు. గాంధీని, కస్తూర్బాను పూణేలోని ఆగా ఖాన్ ప్యాలెస్‌లో గృహనిర్బంధంలో ఉంచారు. కాంగ్రెస్‌ను చట్టవిరుద్ధమైన సంస్థగా ప్రకటించి, దాని కార్యాలయాలను, నిధులను స్వాధీనం చేసుకున్నారు.

ప్రజా విప్లవం: నాయకులందరినీ అరెస్టు చేస్తే, ఉద్యమం నీరుగారిపోతుందని ప్రభుత్వం భావించింది. కానీ, ప్రభుత్వ అంచనాలు తలకిందులయ్యాయి. నాయకులు లేకపోవడంతో, ప్రజలే నాయకులుగా మారారు. గాంధీ "డూ ఆర్ డై" మంత్రాన్ని స్ఫూర్తిగా తీసుకుని, దేశవ్యాప్తంగా ప్రజలు స్వతహాగా వీధుల్లోకి వచ్చారు. ఉద్యమం ఒక నాయకుడు లేని విప్లవంగా మారింది.

• తొలి దశ (పట్టణ ప్రాంతాలు): ఉద్యమం మొదట బొంబాయి, కలకత్తా, ఢిల్లీ, పూణే వంటి నగరాలలో తీవ్రంగా వ్యాపించింది. విద్యార్థులు, కార్మికులు సమ్మెలు చేశారు, ఊరేగింపులు నిర్వహించారు, ప్రభుత్వ భవనాలపై త్రివర్ణ పతాకాన్ని ఎగురవేశారు.
• రెండవ దశ (గ్రామీణ ప్రాంతాలు): ఉద్యమం క్రమంగా గ్రామీణ ప్రాంతాలకు వ్యాపించింది. రైల్వే స్టేషన్లు, పోస్ట్ ఆఫీసులు, పోలీస్ స్టేషన్లు వంటి ప్రభుత్వ ఆస్తులను ధ్వంసం చేయడం, టెలిగ్రాఫ్ వైర్లను కత్తిరించడం వంటి కార్యకలాపాలు జరిగాయి. ఇది బ్రిటిష్ పరిపాలనా యంత్రాంగాన్ని స్తంభింపజేయడమే లక్ష్యంగా సాగింది.

• సమాంతర ప్రభుత్వాలు (Parallel Governments): ఉద్యమంలో ఒక ముఖ్యమైన అంశం, దేశంలోని కొన్ని ప్రాంతాలలో బ్రిటిష్ పాలనను తొలగించి, "జాతీయ సర్కార్" లేదా సమాంతర ప్రభుత్వాలను ఏర్పాటు చేయడం.

  • బలియా (ఉత్తర ప్రదేశ్): చిత్తూ పాండే నాయకత్వంలో, ఒక వారం పాటు సమాంతర ప్రభుత్వం నడిచింది.
  • తామ్లుక్ (బెంగాల్): ఇక్కడ "జాతీయ సర్కార్" దాదాపు రెండేళ్ల పాటు (1944 వరకు) కొనసాగింది. ఇది తుఫాను బాధితులకు సహాయం చేయడం, పాఠశాలలకు నిధులు సమకూర్చడం, ఒక సాయుధ దళాన్ని ఏర్పాటు చేయడం వంటివి చేసింది.
  • సతారా (మహారాష్ట్ర): వై.బి. చవాన్, నానా పాటిల్ వంటి నాయకుల నేతృత్వంలో, ఇక్కడ ఏర్పడిన సమాంతర ప్రభుత్వం అత్యంత సుదీర్ఘకాలం (1945 వరకు) కొనసాగింది. ఇది గ్రామాలలో ప్రజా న్యాయస్థానాలను (Nyayadan Mandals) ఏర్పాటు చేసి, ప్రజా పరిపాలనను అందించింది.

• భూగర్భ ఉద్యమం (Underground Movement): జయప్రకాశ్ నారాయణ్, రామ్ మనోహర్ లోహియా, అరుణా అసఫ్ అలీ, అచ్యుత్ పట్వర్ధన్ వంటి యువ సోషలిస్ట్ నాయకులు, అరెస్టు నుండి తప్పించుకుని, భూగర్భంలో ఉంటూ ఉద్యమాన్ని నడిపారు. వారు రహస్య రేడియో స్టేషన్లను (ఉషా మెహతా నిర్వహించిన "కాంగ్రెస్ రేడియో" వంటివి) నడుపుతూ, సమాచారాన్ని, స్ఫూర్తిని ప్రజలకు అందించారు.

ప్రభుత్వ క్రూరమైన అణచివేత: ప్రభుత్వం ఈ ఉద్యమాన్ని అత్యంత క్రూరంగా, కనికరం లేకుండా అణచివేసింది. సుమారు 10,000 మందికి పైగా ప్రజలు పోలీసు కాల్పులలో మరణించారు. లక్షలాది మందిని అరెస్టు చేశారు. ప్రజలపై లాఠీచార్జీలు, విమానాల నుండి బాంబు దాడులు, మహిళలపై అత్యాచారాలు వంటి అమానుషమైన చర్యలకు ప్రభుత్వం పాల్పడింది.

ఆగా ఖాన్ ప్యాలెస్‌లో గాంధీ: జైలులో ఉన్నప్పటికీ, గాంధీ పోరాటం ఆపలేదు. ఉద్యమంలో జరుగుతున్న హింసకు తానే కారణమని ప్రభుత్వం ప్రచారం చేయడంతో, దానికి నిరసనగా, తనను బేషరతుగా విడుదల చేయాలని కోరుతూ, 1943 ఫిబ్రవరిలో 21 రోజుల నిరాహార దీక్ష చేపట్టారు. ఆయన ఆరోగ్యం క్షీణించడంతో, ఆయన చనిపోతారేమోనని ప్రభుత్వం భయపడింది. కానీ, గాంధీ తన సంకల్ప శక్తితో దీక్షను పూర్తిచేశారు. ఈ జైలు జీవితం ఆయనకు వ్యక్తిగతంగా తీరని నష్టాన్ని కలిగించింది. ఆయన నమ్మకమైన కార్యదర్శి మహదేవ్ దేశాయ్, ఆ తర్వాత ఆయన భార్య, సహచరిణి కస్తూర్బా గాంధీ అక్కడే కన్నుమూశారు. 1944 మేలో, తీవ్ర అనారోగ్యంతో ఉన్న గాంధీని ప్రభుత్వం విడుదల చేసింది.

ఉద్యమ ఫలితం: 1944 నాటికి, ప్రభుత్వం ఉద్యమాన్ని దాదాపు పూర్తిగా అణచివేసింది. కానీ, నైతికంగా, ఉద్యమం అఖండ విజయం సాధించింది. క్విట్ ఇండియా ఉద్యమం, భారతదేశంలో బ్రిటిష్ పాలన కొనసాగడం ఇకపై అసాధ్యమని, భారతీయులు సంపూర్ణ స్వాతంత్ర్యం తప్ప మరేదానికీ అంగీకరించరని బ్రిటిష్ వారికి స్పష్టం చేసింది. ఇది బ్రిటిష్ వారి నిష్క్రమణకు మార్గం సుగమం చేసింది. ఈ ఉద్యమం యొక్క తీవ్రత, ప్రజల త్యాగనిరతి, బ్రిటిష్ వారిని రెండవ ప్రపంచ యుద్ధం తర్వాత, భారతదేశానికి స్వాతంత్ర్యం ఇవ్వాలనే నిర్ణయం తీసుకునేలా చేశాయి. క్విట్ ఇండియా ఉద్యమం, భారత స్వాతంత్ర్య పోరాటంలో చివరి, అత్యంత శక్తివంతమైన అస్త్రంగా చరిత్రలో నిలిచిపోయింది.

ఆదర్శాలు, సంఘ సంస్కరణలు, సవాళ్లు – ఒక మహాత్ముడి తాత్వికత

మహాత్మా గాంధీ కేవలం ఒక రాజకీయ నాయకుడు, స్వాతంత్ర్య సమరయోధుడు మాత్రమే కాదు. ఆయన ఒక గొప్ప దార్శనికుడు, సంఘ సంస్కర్త, మరియు సత్యాన్వేషి. ఆయన జీవితమే ఆయన సందేశం. ఆయన ప్రతిపాదించిన తాత్విక సిద్ధాంతాలు, ఆదర్శాలు కేవలం భారతదేశ స్వాతంత్ర్య పోరాటానికే పరిమితం కాలేదు; అవి యావత్ మానవాళికి వర్తించే సార్వజనీన, సార్వకాలీన విలువలు. ఆయన రాజకీయ చర్యలన్నీ ఆయన లోతైన ఆధ్యాత్మిక, నైతిక విశ్వాసాల పునాదిపైనే నిర్మించబడ్డాయి. ఈ అధ్యాయంలో, గాంధీ తాత్వికతకు మూలస్తంభాలైన అహింస, సత్యం, సత్యాగ్రహం; మరియు ఆయన ఆకాంక్షించిన సమాజ నమూనాలైన స్వరాజ్యం, సర్వోదయం, స్వదేశీ వంటి భావనలను లోతుగా పరిశీలిద్దాం.

గాంధీజీ తాత్వికత – అహింస, సత్యం, సత్యాగ్రహం

గాంధీ తత్వశాస్త్రం అనే భవనానికి పునాది రాళ్లు సత్యం మరియు అహింస. ఈ రెండింటి నుండే సత్యాగ్రహం అనే ఆయుధం ఉద్భవించింది.

సత్యం (Truth):

• సత్యమే దైవం: గాంధీకి, సత్యం అనేది కేవలం నిజం మాట్లాడటం మాత్రమే కాదు. అది ఒక పరమమైన, అంతిమ వాస్తవికత. ప్రారంభంలో, ఆయన "దేవుడే సత్యం" (God is Truth) అని అనేవారు. కానీ, కాలక్రమేణా, నాస్తికులు కూడా అంగీకరించే సార్వజనీన భావనగా, ఆయన తన నిర్వచనాన్ని "సత్యమే దైవం" (Truth is God) గా మార్చుకున్నారు. సత్యాన్ని అన్వేషించడమే జీవిత పరమార్థమని, దైవాన్ని చేరుకోవడానికి మార్గమని ఆయన విశ్వసించారు.
• నిరంతర అన్వేషణ: తన ఆత్మకథకు ఆయన "సత్యంతో నా ప్రయోగాలు" (My Experiments with Truth) అని పేరు పెట్టడమే, ఆయన సత్యాన్వేషణ నిరంతరంగా సాగిందనడానికి నిదర్శనం. ఆయన ఏ సిద్ధాంతాన్ని గుడ్డిగా అంగీకరించలేదు. ప్రతి విషయాన్ని తన అనుభవపు గీటురాయిపై పరీక్షించి, తన తప్పుల నుండి నేర్చుకుని, నిరంతరం తనను తాను సంస్కరించుకుంటూ ముందుకు సాగారు.
• సాపేక్ష సత్యం: అంతిమ సత్యం (Absolute Truth) ఒకటే అయినప్పటికీ, మానవులు తమ పరిమిత జ్ఞానంతో దానిని పాక్షికంగానే గ్రహించగలరని ఆయన నమ్మారు. అందుకే, తన సత్యమే అంతిమమని ఎవరూ భావించకూడదని, ఇతరుల దృక్కోణాలను కూడా గౌరవించాలని ఆయన బోధించారు. ఇది జైన మతంలోని 'అనేకాంతవాదం' సిద్ధాంతం నుండి స్ఫూర్తి పొందింది.

అహింస (Non-violence):

గాంధీ ప్రపంచానికి అందించిన అత్యంత గొప్ప కానుక అహింస. ఇది ఆయన రాజకీయ, ఆధ్యాత్మిక జీవితానికి కేంద్ర బిందువు.

• కేవలం భౌతిక హింస లేకపోవడం కాదు: గాంధీ దృష్టిలో, అహింస అంటే కేవలం ఒకరిని కొట్టకపోవడం, చంపకపోవడం మాత్రమే కాదు. అది ఒక క్రియాశీలక, సానుకూల శక్తి. మనసులో చెడు తలపెట్టకపోవడం, మాటలతో ఇతరులను నొప్పించకపోవడం, చేతలతో హాని చేయకపోవడం – ఈ మూడూ అహింసలో భాగమే. ద్వేషం, కోపం, అసూయ, పగ వంటి భావనలన్నీ మానసిక హింస కిందకే వస్తాయి.
• ప్రేమ యొక్క క్రియాశీల రూపం: అహింస అంటే ప్రేమ. అది శత్రువు పట్ల కూడా ప్రేమను, కరుణను చూపించడం. శత్రువును కాదు, శత్రువులోని చెడును, అన్యాయమైన వ్యవస్థను ద్వేషించాలి. ప్రేమ ద్వారానే శత్రువు హృదయాన్ని మార్చి, అతనిలో పరివర్తన తీసుకురావాలి.
• బలవంతుల ఆయుధం: అహింస పిరికివారి ఆయుధం కాదని, అది అత్యంత ధైర్యవంతుల, ఆత్మబలం ఉన్నవారి ఆయుధమని గాంధీ స్పష్టం చేశారు. పిరికితనానికి, హింసకు మధ్య ఎంచుకోవలసి వస్తే, తాను హింసనే ఎంచుకుంటానని ఆయన అన్నారు. కానీ, అహింస హింస కన్నా అత్యున్నతమైన, శక్తివంతమైన మార్గం. దానికి అపారమైన నైతిక ధైర్యం, ఆత్మనిగ్రహం, త్యాగనిరతి అవసరం.
• సత్యానికి మార్గం: సత్యాన్ని సాధించడానికి ఏకైక మార్గం అహింస. హింస ద్వారా సత్యాన్ని సాధించలేము, ఎందుకంటే హింస ఎదుటివారిలో ద్వేషాన్ని, పగను పెంచుతుంది. అహింస, ప్రేమ ద్వారానే సత్యాన్ని గ్రహింపజేయగలం. "సత్యం లక్ష్యమైతే, అహింస మార్గం."

సత్యాగ్రహం (Soul-force or Truth-force):

సత్యం, అహింస అనే రెండు సిద్ధాంతాల ఆచరణాత్మక రూపమే సత్యాగ్రహం.

• సత్యం కోసం పట్టుదల: సత్యాగ్రహం అంటే సత్యం కోసం, న్యాయం కోసం దృఢంగా, అహింసాయుతంగా పట్టుబట్టడం. ఇది శారీరక బలంపై కాకుండా, ఆత్మబలం లేదా సత్యబలం (Soul-force) పై ఆధారపడుతుంది.
• శత్రువును మార్చే పద్ధతి: సత్యాగ్రహం యొక్క లక్ష్యం శత్రువును నాశనం చేయడం కాదు, అతనిని మార్చడం. స్వయంగా కష్టాలను, బాధలను అనుభవించడం (self-suffering) ద్వారా, సత్యాగ్రహి ఎదుటివారి అంతరాత్మను మేల్కొలిపి, వారి హృదయాన్ని గెలుచుకోవడానికి ప్రయత్నిస్తాడు. ధరాసనా సత్యాగ్రహంలో పోలీసుల లాఠీ దెబ్బలను మౌనంగా భరించడం దీనికి పరాకాష్ట.
• పోరాట రూపాలు: సత్యాగ్రహంలో సహాయ నిరాకరణ (Non-cooperation), శాసనోల్లంఘన (Civil Disobedience), హర్తాళ్, పికెటింగ్, ఉపవాసం, పాదయాత్ర వంటి అనేక అహింసాయుత పోరాట రూపాలు ఉన్నాయి. ఉపవాసాన్ని గాంధీ అత్యంత శక్తివంతమైన, చివరి అస్త్రంగా భావించారు. దానిని ఆత్మశుద్ధి కోసం, ఇతరులలో పశ్చాత్తాపాన్ని కలిగించడానికి మాత్రమే ఉపయోగించాలని ఆయన అన్నారు.

స్వరాజ్యం, సర్వోదయం, స్వదేశీ: ఒక ఆదర్శ సమాజ నమూనా

గాంధీ ఆకాంక్షించిన స్వాతంత్ర్యం కేవలం రాజకీయ అధికార బదిలీ మాత్రమే కాదు. అది ప్రతి వ్యక్తికీ, సమాజంలోని చివరి వ్యక్తి (last person) కూడా సంపూర్ణ స్వేచ్ఛను, గౌరవాన్ని, స్వావలంబనను అందించే ఒక నూతన సమాజ నిర్మాణం.

స్వరాజ్యం (Self-rule):

• కేవలం రాజకీయ స్వాతంత్ర్యం కాదు: గాంధీకి, స్వరాజ్యం అనే పదానికి చాలా విస్తృతమైన అర్థం ఉంది. అది కేవలం బ్రిటిష్ పాలన నుండి విముక్తి (స్వ-రాజ్యం) మాత్రమే కాదు. అది 'స్వ'-రాజ్యం – అంటే, తనను తాను పాలించుకోవడం (Rule over Self).
• వ్యక్తిగత స్వరాజ్యం: ప్రతి వ్యక్తి తన ఇంద్రియాలను, కోరికలను, భావోద్వేగాలను అదుపులో ఉంచుకుని, ఆత్మనియంత్రణతో, నైతికంగా జీవించడమే నిజమైన వ్యక్తిగత స్వరాజ్యం.
• ఆర్థిక స్వరాజ్యం: ప్రతి గ్రామమూ, ప్రతి ప్రాంతమూ తమకు అవసరమైన వస్తువులను, ముఖ్యంగా ఆహారం, బట్టలు వంటి ప్రాథమిక అవసరాలను తామే ఉత్పత్తి చేసుకుని, ఆర్థికంగా స్వావలంబన సాధించడం.
• గ్రామ స్వరాజ్యం: గాంధీ ఆదర్శ సమాజానికి పునాది గ్రామ స్వరాజ్యం. ప్రతి గ్రామమూ ఒక చిన్న గణతంత్ర రాజ్యంగా (republic), తన వ్యవహారాలను తానే చూసుకోవాలి. పరిపాలన, న్యాయం, విద్య, ఆర్థిక వ్యవస్థ అన్నీ గ్రామ పంచాయతీల ద్వారా వికేంద్రీకరించబడాలి. అధికారం ప్రజల చేతిలో ఉండాలి, ఢిల్లీలో కేంద్రీకృతం కాకూడదు.

సర్వోదయం (Welfare of All):

• అందరి శ్రేయస్సు: గాంధీ 'సర్వోదయం' అనే భావనను జాన్ రస్కిన్ యొక్క "అన్‌టు దిస్ లాస్ట్" నుండి స్వీకరించారు. సర్వోదయం అంటే "అందరి ఉదయం" లేదా "అందరి శ్రేయస్సు". ఇది పాశ్చాత్య "ఉపయోగితావాదం" (Utilitarianism – the greatest good of the greatest number) కు భిన్నమైనది. మెజారిటీ ప్రజల సుఖం కోసం, మైనారిటీని త్యాగం చేయడం గాంధీకి ఆమోదయోగ్యం కాదు. సమాజంలోని ప్రతి ఒక్కరి, ముఖ్యంగా అత్యంత బలహీనమైన, అణగారిన వ్యక్తి యొక్క శ్రేయస్సు కూడా సాధించినప్పుడే నిజమైన అభివృద్ధి సాధ్యమని సర్వోదయం బోధిస్తుంది.
• అంత్యోదయ: సర్వోదయంలో అంతర్భాగమే అంత్యోదయ – అంటే, సమాజంలోని చివరి వ్యక్తి అభివృద్ధికి ప్రాధాన్యత ఇవ్వడం. ఏ పథకాన్ని ప్రవేశపెట్టినా, ఏ నిర్ణయం తీసుకున్నా, అది ఆ చివరి వ్యక్తికి ఎలా ఉపయోగపడుతుందో ఆలోచించాలని గాంధీ సూచించారు.

స్వదేశీ (Self-reliance):

• ఆర్థిక స్వావలంబన: స్వదేశీ అంటే కేవలం మన దేశంలో తయారైన వస్తువులను వాడటం మాత్రమే కాదు. అది ఒక జీవన విధానం, ఒక ఆర్థిక తత్వశాస్త్రం. తన తక్షణ పరిసరాలలో, తన గ్రామంలో లభించే వనరులను, ఉత్పత్తులను ఉపయోగించుకుని, స్థానిక ఆర్థిక వ్యవస్థను బలోపేతం చేయడమే స్వదేశీ యొక్క ఆత్మ.
• వికేంద్రీకరణ: స్వదేశీ, భారీ యంత్ర పరిశ్రమలకు, కేంద్రీకృత ఉత్పత్తికి వ్యతిరేకం. ఇది మానవ శ్రమకు గౌరవాన్ని ఇచ్చే, పర్యావరణానికి హాని చేయని కుటీర పరిశ్రమలను, గ్రామీణ పరిశ్రమలను ప్రోత్సహిస్తుంది. ఖాదీ, చర్ఖా స్వదేశీకి అత్యుత్తమ ప్రతీకలు.
• రాజకీయ, సాంస్కృతిక స్వదేశీ: ఆర్థిక స్వావలంబనతో పాటు, రాజకీయంగా, సాంస్కృతికంగా కూడా పాశ్చాత్య అనుకరణను విడిచిపెట్టి, మన దేశీయ సంస్థలను, సంస్కృతిని, భాషలను, విద్యా విధానాన్ని గౌరవించి, అభివృద్ధి చేసుకోవాలని స్వదేశీ బోధిస్తుంది.

ఒక మహాత్ముడి శాశ్వత వారసత్వం

మహాత్మా గాంధీ ఒక శతాబ్దపు మహనీయుడు. ఆయన జీవితం, ఆయన పోరాటాలు, ఆయన తాత్వికత మానవ చరిత్రలో ఒక చెరగని అధ్యాయం. ఆయన కేవలం భారతదేశానికి స్వాతంత్ర్యాన్ని సాధించిపెట్టిన జాతిపిత మాత్రమే కాదు; ఆయన హింస, ద్వేషం, దోపిడీలతో నిండిన ప్రపంచానికి ప్రేమ, అహింస, సత్యం అనే శాశ్వతమైన మార్గాన్ని చూపిన ఒక విశ్వ గురువు.

ఆయన నాయకత్వంలో నడిచిన సహాయ నిరాకరణ, శాసనోల్లంఘన, క్విట్ ఇండియా వంటి మహోద్యమాలు, బ్రిటిష్ సామ్రాజ్యాన్ని గడగడలాడించి, కోట్లాది మంది సామాన్య భారతీయులను స్వాతంత్ర్య సమరయోధులుగా మార్చాయి. ఆయన ప్రబోధించిన సత్యం, అహింస, సత్యాగ్రహం వంటి ఆదర్శాలు కేవలం రాజకీయ ఆయుధాలుగా మిగిలిపోలేదు; అవి ఉన్నతమైన జీవన విలువలుగా, నైతిక మార్గదర్శకాలుగా నిలిచాయి. ఆయన ఆకాంక్షించిన స్వరాజ్యం, సర్వోదయం, స్వదేశీ వంటి భావనలు, నేటి ఆధునిక ప్రపంచం ఎదుర్కొంటున్న ఆర్థిక అసమానతలు, పర్యావరణ విధ్వంసం, సామాజిక అశాంతి వంటి అనేక సమస్యలకు ఆచరణీయమైన పరిష్కారాలను సూచిస్తున్నాయి.

గాంధీ ఒక సంపూర్ణ మానవుడు. ఆయన కూడా తప్పులు చేశారు, కానీ వాటిని అంగీకరించి, తనను తాను సంస్కరించుకుంటూ, నిరంతరం సత్యాన్ని అన్వేషిస్తూ ఒక మహాత్ముడిగా ఎదిగారు. ఆయన జీవితమే ఒక తెరిచిన పుస్తకం, ఒక నిరంతర ప్రయోగం. ఆయన వారసత్వం కేవలం విగ్రహాలలోనో, చిత్రపటాలలోనో లేదు; అది ఆయన చూపిన మార్గంలో నడవడంలో, ఆయన ఆశయాలను ఆచరించడంలో ఉంది. శాంతి, సామరస్యం, సమానత్వం, మరియు మానవ గౌరవం అనే విలువలు ఉన్నంత కాలం, మహాత్మా గాంధీ ప్రపంచ ప్రజల హృదయాలలో, వారి ఆలోచనలలో సజీవంగానే ఉంటారు.

జాతి నిర్మాణ దార్శనికుడు మరియు అంతిమ త్యాగం

సంఘ సంస్కరణలు – ఆత్మగౌరవ సమాజ నిర్మాణం

పీఠిక: స్వరాజ్యం యొక్క ఆత్మ మోహన్‌దాస్ గాంధీకి, స్వాతంత్ర్యం అంటే కేవలం బ్రిటిష్ వారి నుండి రాజకీయ అధికారాన్ని చేజిక్కించుకోవడం కాదు. అది ఒక సంపూర్ణ పరివర్తన. భారత సమాజాన్ని శతాబ్దాలుగా పట్టిపీడిస్తున్న అంతర్గత రుగ్మతల నుండి, సామాజిక అన్యాయాల నుండి విముక్తి పొందినప్పుడే నిజమైన స్వరాజ్యం సిద్ధిస్తుందని ఆయన ప్రగాఢంగా విశ్వసించారు. రాజకీయ స్వాతంత్ర్యం శరీరం అయితే, సామాజిక సంస్కరణ దాని ఆత్మ అని ఆయన భావించారు. ఆయన దృష్టిలో, అంటరానితనం వంటి మహా పాపాన్ని కొనసాగిస్తూ, జనాభాలో సగభాగమైన మహిళలను అణచివేస్తూ, హిందూ-ముస్లింల మధ్య ఐక్యత లేకుండా సాధించే స్వాతంత్ర్యం నిరర్థకం. అందుకే, ఆయన తన రాజకీయ పోరాటాలతో సమానంగా, కొన్నిసార్లు అంతకంటే ఎక్కువగా సంఘ సంస్కరణలకు ప్రాధాన్యతనిచ్చారు. ఈ అధ్యాయంలో, గాంధీ తన జీవితాన్ని అంకితం చేసిన రెండు ప్రధాన సంస్కరణోద్యమాలైన అస్పృశ్యతా నివారణ, మహిళా సాధికారతల గురించి లోతుగా చర్చిద్దాం.

అస్పృశ్యతా నివారణ: హిందూ మతానికి పట్టిన కళంకంపై యుద్ధం

గాంధీని అత్యంత తీవ్రంగా కలచివేసిన, ఆయన ఆత్మను క్షోభకు గురిచేసిన సామాజిక దురాచారం అంటరానితనం (Untouchability). హిందూ సమాజంలో కోట్లాది మంది తోటి మనుషులను 'అస్పృశ్యులు'గా పరిగణించి, వారిని సామాజికంగా, ఆర్థికంగా, మతపరంగా అణచివేయడాన్ని ఆయన "హిందూ మతానికి పట్టిన కళంకం"గా, "ఒక మహా పాపం"గా అభివర్ణించారు.

గాంధీ దృక్పథం మరియు తొలి పోరాటాలు:

• ఆధ్యాత్మిక వేదన: "ఒకవేళ అంటరానితనం హిందూ మతంలో భాగమే అయితే, నేను హిందూ మతాన్ని తిరస్కరిస్తాను," అని ఆయన ప్రకటించారు. ఆయనకు, ఇది కేవలం ఒక సామాజిక సమస్య కాదు, అది ఒక ఆధ్యాత్మిక, నైతిక సమస్య. మానవులందరూ దేవుని బిడ్డలే అయినప్పుడు, వారిలో కొందరిని అంటరానివారుగా చూడటం దైవద్రోహంతో సమానమని ఆయన భావించారు.
• దక్షిణాఫ్రికాలో బీజాలు: దక్షిణాఫ్రికాలో ఉన్నప్పుడే ఆయన ఈ వివక్షకు వ్యతిరేకంగా తన పోరాటాన్ని ప్రారంభించారు. తన ఆశ్రమంలో, తనతో పాటు నివసించడానికి వచ్చిన ఒక క్రైస్తవ దళిత కుటుంబాన్ని తన ఇంట్లోని మరుగుదొడ్డిని శుభ్రం చేయమని తన భార్య కస్తూర్బా కోరినప్పుడు, ఆమె నిరాకరించారు. అప్పుడు గాంధీ, తానే ఆ పని చేసి, తన భార్యలో పరివర్తన తీసుకువచ్చారు.
• సబర్మతీ ఆశ్రమంలో ప్రయోగం: భారతదేశానికి తిరిగి వచ్చిన తర్వాత, అహ్మదాబాద్‌లోని సబర్మతీ ఆశ్రమంలో దూదాభాయ్ అనే ఒక దళిత కుటుంబాన్ని చేర్చుకుని, ఆయన తన పోరాటాన్ని కొనసాగించారు. ఈ నిర్ణయం వల్ల ఆశ్రమానికి విరాళాలు నిలిచిపోయినా, తోటి ఆశ్రమవాసులు వ్యతిరేకించినా, ఆయన తన నిర్ణయానికి కట్టుబడి, ఆచరణలో ఆదర్శంగా నిలిచారు.

హరిజన్ ఉద్యమం:

1932లో, బ్రిటిష్ ప్రధాని రామ్‌సే మెక్‌డొనాల్డ్, "కమ్యూనల్ అవార్డు" (Communal Award)ను ప్రకటించారు. దీని ప్రకారం, ముస్లింలు, సిక్కుల వలె, అణగారిన వర్గాలకు (Depressed Classes) కూడా ప్రత్యేక నియోజకవర్గాలు (Separate Electorates) కేటాయించబడ్డాయి. ఇది హిందూ సమాజాన్ని శాశ్వతంగా విడదీసే కుట్ర అని గాంధీ భావించారు. ఈ ప్రత్యేక నియోజకవర్గాలు, అణగారిన వర్గాలను హిందూ సమాజం నుండి రాజకీయంగా వేరు చేసి, వారిని ఎప్పటికీ అంటరానివారుగానే ఉంచుతాయని ఆయన ఆందోళన చెందారు.

• యెరవాడ జైలులో నిరాహార దీక్ష: ఈ కమ్యూనల్ అవార్డుకు వ్యతిరేకంగా, పూణేలోని యెరవాడ జైలులో ఉన్న గాంధీ, 1932 సెప్టెంబర్ 20న "ఆమరణ నిరాహార దీక్ష" (fast unto death) ప్రారంభించారు.

• పూణా ఒప్పందం (Poona Pact): గాంధీ ఆరోగ్యం క్షీణించడంతో, దేశవ్యాప్తంగా ఆందోళన పెరిగింది. మదన్ మోహన్ మాలవ్యా, సి. రాజగోపాలాచారి వంటి నాయకులు, దళిత నాయకుడైన డా. బి.ఆర్. అంబేద్కర్‌తో చర్చలు జరిపారు. సుదీర్ఘ చర్చల తర్వాత, 1932 సెప్టెంబర్ 24న గాంధీ, అంబేద్కర్ మధ్య "పూణా ఒప్పందం" కుదిరింది. ఈ ఒప్పందం ప్రకారం:

  • అణగారిన వర్గాలు ప్రత్యేక నియోజకవర్గాలను వదులుకోవడానికి అంగీకరించారు.
  • దానికి బదులుగా, రాష్ట్ర శాసనసభలలో వారికి కేటాయించిన సీట్ల సంఖ్యను 71 నుండి 148కి, కేంద్ర శాసనసభలో 18% సీట్లను రిజర్వేషన్ల ద్వారా పెంచడానికి అంగీకరించారు. ఇది ఉమ్మడి నియోజకవర్గాల (Joint Electorates) కింద అమలు జరుగుతుంది.

• హరిజన్ సేవక్ సంఘ్: జైలు నుండి విడుదలైన తర్వాత, గాంధీ తన పూర్తి సమయాన్ని అస్పృశ్యతా నివారణకే అంకితం చేశారు. ఆయన "అఖిల భారత అస్పృశ్యతా నివారణ లీగ్" (All India Anti-Untouchability League)ను స్థాపించారు, దీని పేరును తర్వాత "హరిజన్ సేవక్ సంఘ్"గా మార్చారు. 'అస్పృశ్యులు' అనే పదం అవమానకరంగా ఉందని భావించి, ఆయన వారిని "హరిజనులు" (దేవుని బిడ్డలు - Children of God) అని ప్రేమగా పిలవడం ప్రారంభించారు.

• 'హరిజన్' పత్రిక మరియు దేశవ్యాప్త యాత్ర: ఆయన 'హరిజన్' అనే వారపత్రికను ప్రారంభించి, అంటరానితనానికి వ్యతిరేకంగా విస్తృతంగా వ్యాసాలు రాశారు. 1933 నవంబర్ నుండి 1934 జూలై వరకు, సుమారు తొమ్మిది నెలల పాటు, 20,000 కిలోమీటర్ల సుదీర్ఘ "హరిజన యాత్ర"ను దేశవ్యాప్తంగా చేపట్టారు. ఈ యాత్రలో, ఆయన హరిజనుల నివాస ప్రాంతాలను సందర్శించారు, వారితో కలిసి భోజనం చేశారు, వారి దేవాలయ ప్రవేశం కోసం, సాధారణ బావుల వినియోగం కోసం పోరాడారు. ఈ యాత్రలో ఆయన అనేకసార్లు సనాతన హిందువుల నుండి నిరసనలను, దాడులను కూడా ఎదుర్కొన్నారు.

గాంధీ-అంబేద్కర్ విభేదాలు:

అస్పృశ్యతా నివారణ విషయంలో గాంధీ, అంబేద్కర్ ఇద్దరూ ఒకే లక్ష్యాన్ని కలిగి ఉన్నప్పటికీ, వారి మార్గాలు, దృక్పథాలు భిన్నంగా ఉన్నాయి.

• అంబేద్కర్, అంటరానితనం అనేది కుల వ్యవస్థలో అంతర్భాగమని, కుల వ్యవస్థను సమూలంగా నాశనం చేయకుండా అంటరానితనాన్ని నిర్మూలించలేమని వాదించారు. ఆయన దళితులకు రాజకీయ అధికార సాధికారత (political empowerment) ద్వారానే విముక్తి సాధ్యమని నమ్మారు.
• గాంధీ, హిందూ మతాన్ని సంస్కరించడం ద్వారా, సవర్ణ హిందువుల హృదయ పరివర్తన (change of heart) ద్వారా అంటరానితనాన్ని తొలగించాలని భావించారు. ఆయన కుల వ్యవస్థలోని అసమానతలను వ్యతిరేకించినా, దాని మూల సిద్ధాంతమైన వర్ణాశ్రమ ధర్మాన్ని (వృత్తి ఆధారిత విభజన) సమర్థించారు.

ఈ విభేదాలు ఉన్నప్పటికీ, ఇద్దరు నాయకులు ఒకరినొకరు గౌరవించుకున్నారు. గాంధీ నిరంతర కృషి, హిందూ సమాజంలో అస్పృశ్యతకు వ్యతిరేకంగా ఒక బలమైన నైతిక, సామాజిక వాతావరణాన్ని సృష్టించింది. ఇది భవిష్యత్తులో భారత రాజ్యాంగంలో అంటరానితనాన్ని చట్టవిరుద్ధంగా ప్రకటించడానికి మార్గం సుగమం చేసింది.

మహిళా సాధికారత: జాతి నిర్మాణంలో స్త్రీ పాత్ర

గాంధీ, మహిళలను కేవలం వంటింటికే పరిమితమైన అబలలుగా కాకుండా, పురుషులతో సమానమైన భాగస్వాములుగా, జాతి నిర్మాణంలో కీలకమైన శక్తులుగా పరిగణించారు. భారత స్వాతంత్ర్య సంగ్రామంలో మహిళలను అపూర్వమైన రీతిలో భాగస్వాములను చేసిన ఘనత ఆయనకే దక్కుతుంది.

గాంధీ దృక్పథం:

పురుషులతో సమానత్వం:

"మహిళలను అబలలు అనడం, పురుషులు స్త్రీ జాతికి చేసిన అన్యాయం," అని గాంధీ అన్నారు. మహిళలు సహనం, త్యాగం, అహింసా శక్తి వంటి గుణాలలో పురుషుల కంటే ఉన్నతమైనవారని, అందుకే వారు సత్యాగ్రహ పోరాటానికి పురుషుల కన్నా ఎక్కువ అర్హులని ఆయన విశ్వసించారు.

సాంఘిక దురాచారాలపై పోరాటం:

ఆయన బాల్య వివాహాలను, వరకట్న దురాచారాన్ని, పర్దా పద్ధతిని, దేవదాసి వ్యవస్థను తీవ్రంగా ఖండించారు. వితంతు పునర్వివాహాన్ని గట్టిగా సమర్థించారు.

విద్య యొక్క ప్రాముఖ్యత:

మహిళల విద్యకు ఆయన అత్యంత ప్రాధాన్యతనిచ్చారు. విద్య వారిలో ఆత్మవిశ్వాసాన్ని నింపి, వారి హక్కుల పట్ల అవగాహన కల్పించి, సమాజంలో వారి స్థానాన్ని ఉన్నతీకరిస్తుందని ఆయన నమ్మారు.

ఆర్థిక స్వాతంత్ర్యం:

ఖాదీ, చర్ఖా ఉద్యమం ద్వారా, ఆయన లక్షలాది గ్రామీణ మహిళలకు ఆర్థిక స్వాతంత్ర్యం కల్పించడానికి మార్గం చూపారు. నూలు వడకడం, మహిళలు తమ ఇంటి వద్దనే ఉంటూ, గౌరవంగా జీవనోపాధి పొందడానికి సహాయపడింది.

జాతీయోద్యమంలో మహిళల పాత్ర:

గాంధీ పిలుపు మేరకు, వేలాది మంది మహిళలు, గృహిణులు, విద్యార్థినులు తమ గడప దాటి, జాతీయోద్యమంలోకి దూకారు.

సహాయ నిరాకరణ, శాసనోల్లంఘన ఉద్యమాలలో:

వారు ఊరేగింపులలో పాల్గొన్నారు, విదేశీ వస్తువుల దుకాణాల వద్ద, కల్లు దుకాణాల వద్ద పికెటింగ్ నిర్వహించారు. లాఠీ దెబ్బలను తిన్నారు, జైళ్లకు వెళ్లారు.

నాయకత్వ పాత్రలు:

సరోజినీ నాయుడు, కమలాదేవి చటోపాధ్యాయ, అరుణా అసఫ్ అలీ, ఉషా మెహతా, కస్తూర్బా గాంధీ వంటి అనేక మంది మహిళలు, ఉద్యమంలో కీలకమైన నాయకత్వ పాత్రలను పోషించారు. దండి యాత్రలో మహిళలను చేర్చుకోవడానికి గాంధీ మొదట సంకోచించినా, వారి పట్టుదల చూసి అంగీకరించారు. సరోజినీ నాయుడు, ధరాసనా సత్యాగ్రహానికి నాయకత్వం వహించి, చరిత్ర సృష్టించారు.

గాంధీ కేవలం మహిళల హక్కుల గురించి మాట్లాడటమే కాదు, వారిని క్రియాశీలకంగా ఉద్యమంలోకి తీసుకువచ్చి, వారి శక్తిని ప్రపంచానికి చూపించారు. ఆయన కృషి, స్వాతంత్ర్యానంతరం భారత రాజ్యాంగంలో మహిళలకు సమాన హక్కులు కల్పించడానికి బలమైన పునాది వేసింది.

ఐక్యత, సంబంధాలు – ఒక మహాత్ముడి మానవతా దృక్పథం

గాంధీ పోరాటం కేవలం బ్రిటిష్ వారికి వ్యతిరేకంగా మాత్రమే కాదు. అది భారతీయులలో అనైక్యతకు, విభేదాలకు వ్యతిరేకంగా కూడా సాగింది. ఆయన జీవితాంతం హిందూ-ముస్లిం ఐక్యత కోసం పరితపించారు. అదే సమయంలో, తన సమకాలికులైన ఇతర గొప్ప నాయకులతో సంక్లిష్టమైన, కానీ గౌరవప్రదమైన సంబంధాలను కొనసాగించారు.

హిందూ-ముస్లిం ఐక్యత: ఒక జీవితకాల తపన

గాంధీకి, హిందూ-ముస్లిం ఐక్యత కేవలం ఒక రాజకీయ వ్యూహం కాదు. అది ఆయన హృదయాంతరాళాల నుండి వచ్చిన నమ్మకం. భారతదేశం అనే శరీరానికి హిందువులు, ముస్లింలు రెండు కళ్ళ వంటివారని, ఏ ఒక్క కన్ను సరిగ్గా లేకపోయినా, శరీరం బలహీనపడుతుందని ఆయన విశ్వసించారు.

తొలి అడుగులు:

దక్షిణాఫ్రికాలోనే, హిందువులు, ముస్లింలు, పార్శీలు, క్రిస్టియన్లను ఏకం చేసి ఆయన తన పోరాటాన్ని నడిపారు.

ఖిలాఫత్ ఉద్యమం:

భారతదేశంలో, హిందూ-ముస్లిం ఐక్యతను సాధించడానికి వచ్చిన సువర్ణావకాశంగా ఆయన ఖిలాఫత్ ఉద్యమాన్ని భావించారు. ముస్లింల మతపరమైన సమస్యకు హిందువుల మద్దతును కూడగట్టడం ద్వారా, రెండు వర్గాల మధ్య శాశ్వతమైన స్నేహ బంధాన్ని నిర్మించవచ్చని ఆయన ఆశించారు. సహాయ నిరాకరణోద్యమ కాలంలో ఈ ఐక్యత శిఖరస్థాయికి చేరుకుంది.

మత ఘర్షణలు మరియు నిరాహార దీక్ష:

ఉద్యమం తర్వాత, మత ఘర్షణలు మళ్లీ చెలరేగడం ఆయనను తీవ్రంగా కలచివేసింది. 1924లో ఢిల్లీలో, 1947లో కలకత్తాలో, 1948లో మళ్లీ ఢిల్లీలో, మత సామరస్యం కోసం ఆయన తన ప్రాణాలను పణంగా పెట్టి నిరాహార దీక్షలు చేపట్టారు. ఆయన నైతిక శక్తి ముందు, హింస తలవంచింది.

విభజనకు వ్యతిరేకత:

ఆయన జీవితంలో అత్యంత పెద్ద వైఫల్యంగా, ఆయన దేశ విభజనను భావించారు. "నా శవాన్ని ముక్కలుగా నరికినా, నేను పాకిస్తాన్‌ను అంగీకరించను" అని ఆయన ఆవేదనతో అన్నారు. కానీ, పరిస్థితులు ఆయన చేయిదాటిపోయాయి.

ఇతర నాయకులతో సంబంధాలు: ఆమోదాలు, విభేదాలు

గాంధీ ఒక తిరుగులేని నాయకుడు. కానీ, ఆయన ఎప్పుడూ తన అభిప్రాయాలనే ఇతరులపై రుద్దలేదు. తనతో విభేదించిన వారిని కూడా గౌరవించారు.

జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ:

నెహ్రూ, గాంధీకి అత్యంత ప్రియమైన శిష్యుడు, రాజకీయ వారసుడు. ఇద్దరి మధ్య గాఢమైన ప్రేమ, గౌరవం ఉండేవి. అయినప్పటికీ, వారికి అనేక విషయాలలో భిన్నాభిప్రాయాలు ఉండేవి. గాంధీ గ్రామ స్వరాజ్యం, వికేంద్రీకరణ, కుటీర పరిశ్రమలను సమర్థిస్తే, నెహ్రూ ఆధునిక, పారిశ్రామిక, కేంద్రీకృత ప్రణాళికాబద్ధమైన ఆర్థిక వ్యవస్థను ఆకాంక్షించారు. ఈ విభేదాలు ఉన్నప్పటికీ, గాంధీ నెహ్రూలోని ఆధునిక దృక్పథాన్ని, అంతర్జాతీయ అవగాహనను గుర్తించి, స్వతంత్ర భారతదేశానికి ఆయనే సరైన నాయకుడని విశ్వసించారు.

సర్దార్ వల్లభ్‌భాయ్ పటేల్:

పటేల్, గాంధీకి అత్యంత నమ్మకమైన, విధేయుడైన అనుచరుడు. ఆయన గాంధీ మాటకు ఎదురుచెప్పేవారు కాదు. గాంధీ ఆదర్శవాదానికి, పటేల్ ఆచరణాత్మక, దృఢమైన వైఖరి తోడైంది. పటేల్‌ను "కాంగ్రెస్ యొక్క ఉక్కు మనిషి"గా తీర్చిదిద్దింది గాంధీయే.

సుభాష్ చంద్ర బోస్:

బోస్, గాంధీ అహింసా మార్గాన్ని పూర్తిగా అంగీకరించని ఒక తీవ్రవాద జాతీయవాది. 1939లో, గాంధీ అభ్యర్థి అయిన పట్టాభి సీతారామయ్యను ఓడించి, బోస్ కాంగ్రెస్ అధ్యక్షుడిగా ఎన్నికయ్యారు. ఇది గాంధీకి, బోస్‌కు మధ్య విభేదాలను తీవ్రతరం చేసింది. "పట్టాభి ఓటమి, నా ఓటమి" అని గాంధీ వ్యాఖ్యానించారు. కాంగ్రెస్ వర్కింగ్ కమిటీ సహకరించకపోవడంతో, బోస్ అధ్యక్ష పదవికి రాజీనామా చేసి, ఫార్వర్డ్ బ్లాక్ పార్టీని స్థాపించారు. వారి మార్గాలు వేరైనప్పటికీ, ఒకరి పట్ల ఒకరికి గౌరవం ఉండేది. బర్మా నుండి రేడియోలో ప్రసంగిస్తూ, గాంధీని "జాతిపిత" (Father of the Nation) అని తొలిసారిగా సంబోధించింది సుభాష్ చంద్ర బోసే.

మహమ్మద్ అలీ జిన్నా:

ప్రారంభంలో కాంగ్రెస్‌లో ఉన్న జిన్నా, తర్వాత ముస్లింల ఏకైక ప్రతినిధిగా మారి, పాకిస్తాన్ కోసం పట్టుబట్టారు. గాంధీ ఆయనను "కాయెద్-ఎ-ఆజం" (గొప్ప నాయకుడు) అని సంబోధిస్తూ, ఐక్య భారతదేశం కోసం ఆయనను ఒప్పించడానికి తన చివరి ప్రయత్నం వరకు కృషి చేశారు. కానీ, జిన్నా యొక్క దృఢమైన వైఖరి, రాజకీయ పరిస్థితులు వారిద్దరి మధ్య ఒక అగాధాన్ని సృష్టించాయి.

డా. బి.ఆర్. అంబేద్కర్:

అంబేద్కర్, గాంధీకి మధ్య ఉన్న సంబంధం అత్యంత సంక్లిష్టమైనది. ఇద్దరూ దళితుల అభ్యున్నతిని కోరుకున్నప్పటికీ, వారి మార్గాలు పూర్తిగా భిన్నం. కుల నిర్మూలన, రాజకీయ అధికార సాధికారత ద్వారానే దళితులకు విముక్తి అని అంబేద్కర్ వాదిస్తే, హృదయ పరివర్తన, సామాజిక సంస్కరణల ద్వారా సాధించాలని గాంధీ భావించారు. పూణా ఒప్పందం వంటి సందర్భాలలో వారి మధ్య తీవ్రమైన విభేదాలు ఉన్నప్పటికీ, స్వతంత్ర భారతదేశపు తొలి న్యాయశాఖ మంత్రిగా, రాజ్యాంగ రచనా కమిటీ అధ్యక్షుడిగా అంబేద్కర్ సేవలను గుర్తించి, ఆహ్వానించడంలో గాంధీ, పటేల్‌లు కీలక పాత్ర పోషించారు.

స్వాతంత్ర్యం, దేశ విభజన, మరియు అమరత్వం –

పీఠిక: విజయంతో పాటు విషాదం

క్విట్ ఇండియా ఉద్యమం, బ్రిటిష్ వారిని భారతదేశాన్ని విడిచి వెళ్ళక తప్పని పరిస్థితికి నెట్టింది. రెండవ ప్రపంచ యుద్ధం తర్వాత, బ్రిటన్‌లో అధికారంలోకి వచ్చిన లేబర్ పార్టీ ప్రభుత్వం, భారతదేశానికి స్వాతంత్ర్యం ఇవ్వడానికి సిద్ధపడింది. దశాబ్దాల పోరాటం, లక్షలాది మంది త్యాగాల ఫలం దక్కబోతున్న ఆనందకరమైన తరుణంలో, దేశ విభజన అనే భయంకరమైన భూతం దేశాన్ని ఆవహించింది. గాంధీ జీవితంలో అత్యంత ఆనందించవలసిన క్షణాలు, అత్యంత వేదనభరితమైన క్షణాలుగా మారాయి. ఆయన జీవితాంతం ఏ ఐక్యత కోసం పోరాడారో, అది కళ్ళముందే ముక్కలవుతుంటే నిస్సహాయంగా చూడవలసి వచ్చింది.

స్వాతంత్ర్యానికి చివరి అడుగులు మరియు దేశ విభజన విషాదం

క్యాబినెట్ మిషన్ (1946):

అధికార బదిలీ ప్రక్రియను చర్చించడానికి, బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం ముగ్గురు కేబినెట్ మంత్రులతో (లార్డ్ పెథిక్-లారెన్స్, సర్ స్టాఫోర్డ్ క్రిప్స్, ఎ.వి. అలెగ్జాండర్) కూడిన ఒక ఉన్నత స్థాయి మిషన్‌ను భారతదేశానికి పంపింది. * ప్రతిపాదనలు: క్యాబినెట్ మిషన్, పాకిస్తాన్ ఏర్పాటు డిమాండ్‌ను తిరస్కరించింది. దానికి బదులుగా, బలహీనమైన కేంద్రంతో, రాష్ట్రాలకు ఎక్కువ అధికారాలున్న ఒక త్రి-స్థాయి సమాఖ్య (three-tiered federation)ను ప్రతిపాదించింది. దీని ప్రకారం, రాష్ట్రాలను మూడు గ్రూపులుగా (హిందూ మెజారిటీ, వాయువ్య ముస్లిం మెజారిటీ, ఈశాన్య ముస్లిం మెజారిటీ) విభజించారు. * విఫలం: ప్రారంభంలో కాంగ్రెస్, ముస్లిం లీగ్ రెండూ ఈ ప్రణాళికను అంగీకరించినప్పటికీ, గ్రూపింగ్ నిబంధనలపై వచ్చిన విభేదాల కారణంగా, ప్రణాళిక విఫలమైంది.

ప్రత్యక్ష కార్యాచరణ దినం (Direct Action Day):

క్యాబినెట్ మిషన్ విఫలమవడంతో, పాకిస్తాన్‌ను సాధించడానికి, మహమ్మద్ అలీ జిన్నా 1946 ఆగస్టు 16న "ప్రత్యక్ష కార్యాచరణ దినం"కు పిలుపునిచ్చారు. ఈ పిలుపు, కలకత్తాలో అపూర్వమైన మత ఘర్షణలకు దారితీసింది. వేలాది మంది హిందువులు, ముస్లింలు నరకబడ్డారు. ఈ "కలకత్తా నరమేధం" (Great Calcutta Killings) యొక్క హింసా జ్వాలలు, బెంగాల్‌లోని నవఖాళికి, బీహార్‌కు, పంజాబ్‌కు వ్యాపించాయి.

నవఖాళి, బీహార్ పర్యటనలు – ఒంటరి యోధుడు:

దేశం మత విద్వేషంతో తగలబడుతుంటే, ఢిల్లీలో అధికార రాజకీయాలు జరుగుతుంటే, 77 ఏళ్ల గాంధీ, అన్నింటినీ వదిలేసి, హింసను ఆపడానికి తన ప్రాణాలను పణంగా పెట్టి బయలుదేరారు. * నవఖాళి యాత్ర (1946-47): హిందువులు మైనారిటీగా ఉన్న తూర్పు బెంగాల్‌లోని నవఖాళి జిల్లాలో, వారిపై ఘోరమైన దాడులు జరిగాయి. గాంధీ చెప్పులు లేకుండా, ఒక చేతికర్ర సహాయంతో, గ్రామగ్రామాన కాలినడకన తిరిగారు. భయంతో పారిపోయిన హిందువులకు ధైర్యం చెప్పారు, ముస్లింల మనసులలో పశ్చాత్తాపాన్ని కలిగించడానికి ప్రయత్నించారు. "నేను ఇక్కడ శాంతిని పునరుద్ధరించడానికి వచ్చాను, లేదా ఆ ప్రయత్నంలో చనిపోవడానికి వచ్చాను" అని ఆయన అన్నారు. ఆయనను "ఒంటి మనిషి సైన్యం" (One-man boundary force) అని నాటి వైస్రాయ్ లార్డ్ మౌంట్‌బాటన్ అభివర్ణించారు. నవఖాళిలో శాంతి నెలకొల్పిన తర్వాత, ఆయన ముస్లింలు మైనారిటీగా ఉన్న బీహార్‌కు వెళ్లి, అక్కడ కూడా శాంతి యాత్ర చేశారు.

మౌంట్‌బాటన్ ప్రణాళిక మరియు విభజన:

1947 మార్చిలో, లార్డ్ లూయిస్ మౌంట్‌బాటన్ భారతదేశపు చివరి వైస్రాయ్‌గా నియమించబడ్డారు. అధికార బదిలీని వేగవంతం చేయడమే ఆయన కర్తవ్యం. పరిస్థితి చేయిదాటిపోయిందని, దేశ విభజన అనివార్యమని ఆయన నిర్ధారణకు వచ్చారు. * జూన్ 3 ప్రణాళిక: 1947 జూన్ 3న, మౌంట్‌బాటన్ తన విభజన ప్రణాళికను ప్రకటించారు. దీని ప్రకారం, భారతదేశం, ఇండియా మరియు పాకిస్తాన్ అనే రెండు అధిరాజ్యాలుగా (Dominions) విభజించబడుతుంది. పంజాబ్, బెంగాల్ రాష్ట్రాలను మత ప్రాతిపదికన విభజిస్తారు. * గాంధీ ఆవేదన, కాంగ్రెస్ అంగీకారం: గాంధీ ఈ ప్రణాళికను తీవ్రంగా వ్యతిరేకించారు. కానీ, కాంగ్రెస్ నాయకులైన నెహ్రూ, పటేల్, మరింత రక్తపాతాన్ని నివారించడానికి, బలహీనమైన కేంద్రం కంటే, బలమైన భారతదేశంతో కూడిన విభజనే మేలని భావించి, అయిష్టంగానే దీనికి అంగీకరించారు. కాంగ్రెస్ వర్కింగ్ కమిటీలో విభజన తీర్మానం ప్రవేశపెట్టినప్పుడు, గాంధీ మౌనంగా ఉండిపోయారు. అది ఆయన జీవితంలో అత్యంత బాధాకరమైన క్షణం.

స్వాతంత్ర్య దినోత్సవం, కలకత్తాలో శాంతి స్థాపన:

1947 ఆగస్టు 15న, భారతదేశం స్వాతంత్ర్యం పొందింది. యావత్ దేశం సంబరాలలో మునిగి తేలుతుంటే, జాతిపిత గాంధీ మాత్రం ఢిల్లీ ఉత్సవాలకు దూరంగా, మత ఘర్షణలతో రగులుతున్న కలకత్తాలో ఉన్నారు. ఆయనకు ఇది ఆనందించే రోజు కాదు, దుఃఖించే రోజు. కలకత్తాలో హిందూ-ముస్లింల మధ్య శాంతిని నెలకొల్పడానికి ఆయన నిరాహార దీక్ష చేపట్టారు. ఆయన నైతిక శక్తి ముందు, నగరంలోని గూండాలు, నాయకులు తలవంచి, తమ ఆయుధాలను ఆయన పాదాల వద్ద ఉంచి, శాంతికి ప్రతిజ్ఞ చేశారు. కలకత్తాలో అద్భుతం జరిగింది.

అమరత్వం: ఒక వెలుగు ఆరిపోయింది (జనవరి 30, 1948)

కలకత్తాలో శాంతిని నెలకొల్పిన తర్వాత, గాంధీ ఢిల్లీకి తిరిగి వచ్చారు. ఢిల్లీ కూడా విభజన హింసతో, శరణార్థుల సమస్యలతో అట్టుడుకుతోంది. * చివరి నిరాహార దీక్ష: పాకిస్తాన్‌కు, విభజన ఒప్పందం ప్రకారం చెల్లించవలసిన 55 కోట్ల రూపాయలను భారత ప్రభుత్వం నిలిపివేసింది. ఇది అన్యాయమని, ఇది రెండు దేశాల మధ్య సంబంధాలను మరింత దిగజార్చుతుందని భావించిన గాంధీ, హిందూ-ముస్లిం ఐక్యత కోసం, మరియు పాకిస్తాన్‌కు డబ్బు చెల్లించాలని కోరుతూ, 1948 జనవరి 13న తన జీవితంలో చివరి నిరాహార దీక్షను ప్రారంభించారు. ఐదు రోజుల తర్వాత, అన్ని మతాల నాయకులు శాంతికి హామీ ఇవ్వడంతో, మరియు ప్రభుత్వం పాకిస్తాన్‌కు డబ్బు చెల్లించడానికి అంగీకరించడంతో, ఆయన దీక్షను విరమించారు. * హత్య: గాంధీ ముస్లింల పక్షపాతి అని, ఆయన వల్లే పాకిస్తాన్ ఏర్పడిందని, ఆయన వల్లే ప్రభుత్వం పాకిస్తాన్‌కు డబ్బు చెల్లిస్తోందని కొందరు హిందూ మత ఛాందసవాదులు ఆయనపై ఆగ్రహం పెంచుకున్నారు. 1948 జనవరి 30వ తేదీ సాయంత్రం, ఢిల్లీలోని బిర్లా హౌస్‌లో ప్రార్థనా సమావేశానికి వెళుతున్నప్పుడు, నాథూరామ్ వినాయక్ గాడ్సే అనే హిందూ మహాసభ సభ్యుడు, ముందుకు వచ్చి, ఆయనకు నమస్కరించి, అతి సమీపం నుండి మూడుసార్లు తుపాకీతో కాల్చాడు. "హే రామ్" అన్న చివరి మాటలతో, ఆ మహాత్ముడు నేలకొరిగాడు.

గాంధీ మరణవార్త విని, యావత్ ప్రపంచం దిగ్భ్రాంతికి గురైంది. జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ, ఆకాశవాణిలో జాతినుద్దేశించి ప్రసంగిస్తూ, గద్గద స్వరంతో ఇలా అన్నారు: "మిత్రులారా, సహచరులారా, మన జీవితాల నుండి వెలుగు వెళ్ళిపోయింది, అంతటా చీకటి అలుముకుంది... మన ప్రియమైన నాయకుడు, మనం బాపు అని పిలుచుకునే జాతిపిత, ఇక లేరు... వెలుగు వెళ్ళిపోయింది అన్నాను. కానీ నేను తప్పుగా చెప్పాను. వెయ్యి సంవత్సరాల తర్వాత కూడా, ఈ వెలుగు ఈ దేశంలో ప్రకాశిస్తూనే ఉంటుంది, మరియు ప్రపంచం దానిని చూస్తుంది. అది సాధారణ వెలుగు కాదు. అది సజీవ సత్యం యొక్క వెలుగు."

తరగని స్ఫూర్తి

మహాత్మా గాంధీ భౌతికంగా మన మధ్య లేకపోయినా, ఆయన ఆశయాలు, ఆయన సందేశం, ఆయన జీవితం మానవజాతికి ఎప్పటికీ స్ఫూర్తినిస్తూనే ఉంటాయి. ఆయన కేవలం భారతదేశానికి స్వాతంత్ర్యం సాధించిన నాయకుడే కాదు; ఆయన మానవతా విలువలకు, నైతికతకు, అహింసకు ప్రతీక. ఆయన సంఘ సంస్కరణలు, ముఖ్యంగా అస్పృశ్యతా నివారణ, మహిళా సాధికారత కోసం చేసిన కృషి, స్వతంత్ర భారతదేశానికి ఒక సామాజిక పునాదిని వేశాయి. హిందూ-ముస్లిం ఐక్యత కోసం ఆయన చేసిన నిరంతర తపన, ఆయన ప్రాణత్యాగం, మత సామరస్యం యొక్క ప్రాముఖ్యతను మనకు నిరంతరం గుర్తుచేస్తూనే ఉంటాయి. ఆయన ఒక వ్యక్తి కాదు, ఒక శక్తి. ఒక సిద్ధాంతం. ఒక జీవన విధానం. ఆయన చూపిన మార్గంలో నడవడమే, మనం ఆ జాతిపితకు ఇచ్చే నిజమైన నివాళి.

ఒక శకం ముగింపు – శాశ్వతమైన వారసత్వం

స్వాతంత్ర్యానంతర భారతదేశం మరియు గాంధీజీ చివరి రోజులు

పీఠిక: విజయ శిఖరంపై విషాద ఛాయలు

1947 ఆగస్టు 15. శతాబ్దాల బానిసత్వం తర్వాత, భారతదేశం స్వేచ్ఛా వాయువులు పీలుస్తున్న చారిత్రక రోజు. ఢిల్లీలోని ఎర్రకోటపై త్రివర్ణ పతాకం సగర్వంగా ఎగురుతోంది. యావత్ దేశం సంబరాలలో, ఉత్సవాలలో మునిగి తేలుతోంది. కానీ, ఈ స్వాతంత్ర్య మహా యజ్ఞానికి ప్రధాన పురోహితుడైన, యావత్ జాతి 'బాపు' అని ప్రేమగా పిలుచుకునే ఆ మహాత్ముడు మాత్రం ఈ సంబరాలకు వేల మైళ్ల దూరంలో, మత విద్వేషంతో రగులుతున్న కలకత్తా వీధులలో ఉన్నారు. ఆయనకు ఇది ఆనందించాల్సిన రోజు కాదు, ప్రాయశ్చిత్తం చేసుకోవాల్సిన రోజు. ఆయన జీవితాంతం కలలుగన్న అఖండ భారతదేశం ముక్కలైన రోజు. లక్షలాది మంది నిరాశ్రయులైన రోజు. సోదరులే శత్రువులుగా మారి, ఒకరినొకరు నరుక్కుంటున్న విషాదకరమైన రోజు. ఈ అధ్యాయంలో, స్వాతంత్ర్యం వచ్చిన ఆ క్షణాలలో గాంధీ ఎక్కడ ఉన్నారు, ఏం చేశారు, మరియు తన జీవితంలోని చివరి 168 రోజులలో, దేశ విభజన గాయాలను మాన్పడానికి, మత సామరస్యాన్ని నెలకొల్పడానికి ఆయన చేసిన అంతిమ పోరాటం గురించి వివరంగా చర్చిద్దాం.

స్వాతంత్ర్య దినోత్సవం: జాతిపిత ఆవేదన

కలకత్తాలో శాంతి యజ్ఞం:

• స్వాతంత్ర్య దినోత్సవానికి కొన్ని వారాల ముందు నుండే, కలకత్తా నగరం మత ఘర్షణలతో ఒక రావణకాష్ఠంలా మండుతోంది. హిందువులు, ముస్లింలు ఒకరిపై ఒకరు దాడులు చేసుకుంటూ, నగరాన్ని రక్తసిక్తం చేస్తున్నారు. స్వాతంత్ర్య దినోత్సవ వేడుకలలో పాల్గొనమని జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ, సర్దార్ పటేల్ ఎంతగానో ఆహ్వానించినా, గాంధీ సున్నితంగా తిరస్కరించారు. "నా ప్రజలు ఒకరినొకరు చంపుకుంటుంటే, నేను ఢిల్లీలో ఉత్సవ దీపాలను ఎలా చూడగలను? నా మొదటి కర్తవ్యం ఇక్కడ, ఈ మంటలను ఆర్పడం," అని ఆయన అన్నారు.
• హైదరీ మంజిల్‌లో నివాసం: ఆగస్టులో, గాంధీ కలకత్తాలోని అత్యంత ఘర్షణ ప్రభావిత ప్రాంతాలలో ఒకటైన బేలియాఘాటాలోని, ఒక శిథిలావస్థలో ఉన్న "హైదరీ మంజిల్" అనే ముస్లిం గృహంలో తన నివాసాన్ని ఏర్పాటు చేసుకున్నారు. ఆయన రాకను నిరసిస్తూ, కొందరు హిందూ యువకులు నల్ల జెండాలతో ప్రదర్శనలు చేశారు. "గాంధీ గో బ్యాక్" అని నినదించారు. గాంధీ వారిని ప్రేమతో లోపలికి పిలిచి, వారితో మాట్లాడారు. "మీరు నన్ను చంపాలనుకుంటే, చంపండి. కానీ దయచేసి, ఈ సోదరహత్యాకాండను ఆపండి," అని ఆయన వారిని వేడుకున్నారు.
• కలకత్తా అద్భుతం (The Miracle of Calcutta): ఆగస్టు 15న, గాంధీ ఏ ఉత్సవాలలోనూ పాల్గొనలేదు. ఆ రోజంతా ఆయన ప్రార్థనలు, ఉపవాసం, మరియు నూలు వడకడంలో గడిపారు. ఆయన నైతిక ప్రభావం, ఆయన ఉనికి, ఒక అద్భుతాన్ని సృష్టించింది. ఆగస్టు 14వ తేదీ రాత్రి వరకు ఒకరినొకరు నరుక్కున్న హిందువులు, ముస్లింలు, ఆగస్టు 15న కలిసి వీధుల్లోకి వచ్చి, ఒకరినొకరు ఆలింగనం చేసుకున్నారు. "హిందూ-ముస్లిం భాయ్ భాయ్" అనే నినాదాలతో కలకత్తా వీధులు మారుమోగాయి. ఒకరి పండుగలలో మరొకరు పాల్గొన్నారు. బెంగాల్ గవర్నర్, "నా 50,000 మంది సైనికులు చేయలేని పనిని, ఈ ఒంటరి వృద్ధుడు సాధించాడు," అని వ్యాఖ్యానించారు. దీనినే లార్డ్ మౌంట్‌బాటన్ "ది మిరాకిల్ ఆఫ్ కలకత్తా" అని అభివర్ణించారు. అయితే, ఈ శాంతి ఎక్కువ కాలం నిలవలేదు. కొన్ని రోజులకే, మళ్లీ హింస చెలరేగింది. దీంతో, కలకత్తాలో శాశ్వత శాంతి నెలకొనే వరకు, తాను నిరవధిక నిరాహార దీక్ష చేస్తానని గాంధీ సెప్టెంబర్ 1న ప్రకటించారు. ఆయన దీక్ష ప్రభావంతో, నగరంలోని గూండా నాయకులు, రాజకీయ నాయకులు ఆయన వద్దకు వచ్చి, తమ ఆయుధాలను ఆయన పాదాల వద్ద ఉంచి, శాంతికి ప్రతిజ్ఞ చేశారు. 73 గంటల తర్వాత, నగరంలో శాంతి నెలకొనడంతో, ఆయన దీక్షను విరమించారు.

ఢిల్లీలో చివరి రోజులు: మత సామరస్యం కోసం అంతిమ పోరాటం

కలకత్తాలో శాంతిని నెలకొల్పిన తర్వాత, 1947 సెప్టెంబర్‌లో గాంధీ ఢిల్లీకి చేరుకున్నారు. పంజాబ్ నుండి వస్తున్న శరణార్థులతో, ప్రతీకార హింసతో ఢిల్లీ నగరం అట్టుడుకుతోంది. పాకిస్తాన్ నుండి సర్వం కోల్పోయి వచ్చిన హిందూ, సిక్కు శరణార్థులు, ఢిల్లీలోని ముస్లింలపై దాడులు చేస్తున్నారు. వారి ఇళ్లను, మసీదులను ఆక్రమించుకుంటున్నారు. ఈ పరిస్థితిని చూసి గాంధీ హృదయం ద్రవించిపోయింది. * బిర్లా హౌస్‌లో నివాసం: ఆయన తన చివరి రోజులను ఢిల్లీలోని బిర్లా హౌస్‌లో (ప్రస్తుతం గాంధీ స్మృతి) గడిపారు. ప్రతిరోజూ సాయంత్రం, ఆయన ప్రార్థనా సమావేశాలను నిర్వహించేవారు. ఈ సమావేశాలలో, ఖురాన్, బైబిల్, గీత నుండి శ్లోకాలను పఠించేవారు. సర్వమత ప్రార్థనలు నిర్వహించడం ద్వారా, అన్ని మతాల సారం ఒక్కటేనని చాటిచెప్పడానికి ప్రయత్నించేటవారు. * శరణార్థుల శిబిరాల సందర్శన: ఆయన ప్రతిరోజూ, శరణార్థుల శిబిరాలను సందర్శించి, వారి కష్టాలను వింటూ, వారికి ఓదార్పునిచ్చేవారు. * ప్రభుత్వానికి సలహాలు: ఆయన నెహ్రూ, పటేల్ వంటి నాయకులకు, ముస్లిం పౌరుల భద్రతను కాపాడాల్సిన బాధ్యత ప్రభుత్వంపై ఉందని, ప్రతీకార హింసను అరికట్టాలని గట్టిగా సలహా ఇచ్చేవారు.

చివరి నిరాహార దీక్ష (1948 జనవరి 13-18):

రెండు ప్రధాన కారణాలతో, గాంధీ తన జీవితంలో చివరి నిరాహార దీక్షను చేపట్టాలని నిర్ణయించుకున్నారు. * ఢిల్లీలో మత సామరస్యం: ఢిల్లీలో ముస్లింలపై జరుగుతున్న దాడులను ఆపి, వారు భయం లేకుండా, గౌరవంగా జీవించే వాతావరణాన్ని పునరుద్ధరించడం. * పాకిస్తాన్‌కు నిధుల విడుదల: దేశ విభజన ఒప్పందం ప్రకారం, భారతదేశం పాకిస్తాన్‌కు 55 కోట్ల రూపాయలను చెల్లించవలసి ఉంది. అయితే, కాశ్మీర్‌పై పాకిస్తాన్ దాడి చేయడంతో, భారత ప్రభుత్వం ఆ డబ్బును నిలిపివేసింది. ఇది ఒప్పందాన్ని ఉల్లంఘించడమేనని, ఇది రెండు దేశాల మధ్య ద్వేషాన్ని మరింత పెంచుతుందని గాంధీ భావించారు. ఇచ్చిన మాటను నిలబెట్టుకోవడం ధర్మమని, ఆ డబ్బును వెంటనే పాకిస్తాన్‌కు చెల్లించాలని ఆయన డిమాండ్ చేశారు.

జనవరి 13న, ఆయన తన 78వ ఏట, నిరవధిక నిరాహార దీక్షను ప్రారంభించారు. "ఢిల్లీలో నా హృదయ శాంతి పునరుద్ధరించబడినప్పుడు, నేను దీక్షను విరమిస్తాను," అని ఆయన ప్రకటించారు. ఆయన ఆరోగ్యం వేగంగా క్షీణించసాగింది. యావత్ దేశం, ప్రపంచం ఆందోళనతో ఢిల్లీ వైపు చూసింది. ఆయన దీక్ష, అద్భుతమైన ప్రభావాన్ని చూపింది. * భారత కేబినెట్ వెంటనే సమావేశమై, పాకిస్తాన్‌కు 55 కోట్ల రూపాయలను విడుదల చేయాలని నిర్ణయించింది. * ఢిల్లీలోని అన్ని మతాలకు చెందిన వందలాది మంది నాయకులు, సంస్థల ప్రతినిధులు కలిసి, నగరంలో శాంతిని కాపాడతామని, ముస్లింల భద్రతకు పూర్తి హామీ ఇస్తామని, లిఖితపూర్వకంగా గాంధీకి వాగ్దానం చేశారు. ఈ హామీలతో సంతృప్తి చెందిన గాంధీ, జనవరి 18న, తన దీక్షను విరమించారు. ఇది ఆయన జీవితంలో సాధించిన చివరి విజయం. కానీ, ఈ విజయం, కొందరు మత ఛాందసవాదుల దృష్టిలో ఆయనను దేశద్రోహిని చేసింది.

హత్య, అమరత్వం – ఒక వెలుగు ఆరిపోయింది

పీఠిక: ఒక యుగాంతం

గాంధీ చివరి నిరాహార దీక్ష, ఆయనను హిందూ మత ఛాందసవాదులకు లక్ష్యంగా మార్చింది. ఆయన ముస్లింల పక్షపాతి అని, పాకిస్తాన్ ఏజెంట్ అని, హిందూ ప్రయోజనాలకు ద్రోహం చేస్తున్నారని వారు ప్రచారం చేశారు. "గాంధీని చంపాలి" అనే ద్వేషపూరిత నినాదాలు ఢిల్లీ వీధులలో వినిపించాయి. ఆయనపై హత్యాయత్నం జరగవచ్చని నిఘా వర్గాలు హెచ్చరించినా, గాంధీ తన భద్రతను పెంచుకోవడానికి నిరాకరించారు. "నా జీవితం దేవుని చేతిలో ఉంది. నేను చావాల్సి వస్తే, ఒక ప్రార్థన పలుకుతూ, ఒక చిరునవ్వుతో చనిపోతాను. నా హంతకుడిపై నాకు ఏ కోపమూ ఉండదు," అని ఆయన అన్నారు.

హత్య మరియు అమరత్వం (జనవరి 30, 1948)

• తొలి హత్యాయత్నం (జనవరి 20, 1948): గాంధీ ప్రార్థనా సమావేశంలో, మదన్‌లాల్ పహ్వా అనే ఒక పంజాబీ శరణార్థి, వేదిక దగ్గర ఒక బాంబును పేల్చాడు. అదృష్టవశాత్తూ, ఆ దాడిలో గాంధీకి ఎటువంటి హాని జరగలేదు.
• ఆ దుర్దినం: 1948 జనవరి 30, శుక్రవారం. సాయంత్రం 5 గంటల తర్వాత, గాంధీ తన మనుమరాళ్లు అభా, మనుల భుజాలపై చేతులు వేసి, బిర్లా హౌస్‌లోని ప్రార్థనా మైదానానికి నడుచుకుంటూ వస్తున్నారు. ఆయనకు అప్పటికే కొంచెం ఆలస్యమైంది.
• హంతకుడి రాక: ఆయన ప్రార్థనా స్థలానికి చేరుకుంటున్నప్పుడు, జనంలో నుండి నాథూరామ్ వినాయక్ గాడ్సే అనే వ్యక్తి ముందుకు వచ్చాడు. అతను పూణేకు చెందిన ఒక హిందూ మహాసభ, రాష్ట్రీయ స్వయంసేవక్ సంఘ్ (RSS) లతో సంబంధాలున్న పత్రికా సంపాదకుడు. అతను గాంధీకి నమస్కరించినట్లు నటించి, తన జేబులో దాచుకున్న బెరెట్టా సెమీ-ఆటోమేటిక్ పిస్టల్‌తో, అతి సమీపం నుండి, గాంధీ ఛాతీపైకి మూడుసార్లు కాల్చాడు.
• చివరి మాటలు: మొదటి గుండు తగలగానే, గాంధీ చేతులు జోడించి నమస్కరించే భంగిమలోనే ఉన్నారు. ఆయన నోటి నుండి వచ్చిన చివరి మాటలు, "హే రామ్". ఆ తర్వాత, ఆ అహింసామూర్తి నేలకొరిగాడు. భారత స్వాతంత్ర్య సూర్యుడు అస్తమించాడు.

దేశం, ప్రపంచంపై దాని ప్రభావం

గాంధీ హత్య వార్త కార్చిచ్చులా వ్యాపించి, యావత్ దేశాన్ని, ప్రపంచాన్ని దిగ్భ్రాంతికి, శోకసముద్రంలోకి నెట్టివేసింది. ప్రజలు తమ సొంత తండ్రిని కోల్పోయినట్లు విలపించారు. మత విద్వేషం, ఒక మహాత్ముడిని బలి తీసుకుందని గ్రహించి, దేశం సిగ్గుతో తలదించుకుంది. * నెహ్రూ ప్రసంగం: ఆ రాత్రి, ప్రధాని జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ, ఆకాశవాణిలో జాతినుద్దేశించి, గద్గద స్వరంతో, కన్నీటి పర్యంతమవుతూ చేసిన ప్రసంగం చరిత్రలో నిలిచిపోయింది: "మిత్రులారా, సహచరులారా, మన జీవితాల నుండి వెలుగు వెళ్ళిపోయింది, అంతటా చీకటి అలుముకుంది. నేను ఏమి చెప్పాలో, ఎలా చెప్పాలో నాకు తెలియడం లేదు. మన ప్రియమైన నాయకుడు, మనం బాపు అని పిలుచుకునే జాతిపిత, ఇక లేరు... వెలుగు వెళ్ళిపోయింది అన్నాను. కానీ నేను తప్పుగా చెప్పాను. ఆయనను ప్రేమించిన మనకు, ఆయన ఇక కనిపించకపోవచ్చు, మనం సలహా కోసం ఆయన వద్దకు పరుగెత్తలేకపోవచ్చు. కానీ ఆ వెలుగు, వెయ్యి సంవత్సరాల తర్వాత కూడా, ఈ దేశంలో ప్రకాశిస్తూనే ఉంటుంది, మరియు ప్రపంచం దానిని చూస్తుంది. అది సాధారణ వెలుగు కాదు. అది ఒక సజీవ సత్యం యొక్క వెలుగు. అది మనల్ని సరైన మార్గంలో నడిపిస్తూనే ఉంటుంది." * ప్రపంచ నాయకుల నివాళులు: ప్రపంచవ్యాప్తంగా నాయకులు, మేధావులు గాంధీకి నివాళులర్పించారు. ఆల్బర్ట్ ఐన్‌స్టీన్, "రాబోయే తరాల వారు, రక్తమాంసాలున్న ఇలాంటి ఒక వ్యక్తి ఈ భూమిపై నడయాడారంటే నమ్మలేరు," అని అన్నారు. జార్జ్ బెర్నార్డ్ షా, "మంచివాడిగా ఉండటం ఎంత ప్రమాదకరమో ఇది చూపిస్తుంది," అని వ్యాఖ్యానించారు. * హింస ఆగిపోవడం: గాంధీ బలిదానం, దేశంలో మత హింసను ఒక్కసారిగా ఆపివేసింది. ఆయన మరణం, ఆయన జీవించి ఉన్నప్పటి కంటే శక్తివంతంగా పనిచేసింది. మత విద్వేషం యొక్క భయంకరమైన పరిణామాలను చూసి, ప్రజలు పశ్చాత్తాపంతో కుమిలిపోయారు. గాంధీ అంత్యక్రియలు ఢిల్లీలోని యమునా నది ఒడ్డున, రాజ్‌ఘాట్ వద్ద జరిగాయి. లక్షలాది మంది ప్రజలు, ఆ అజాతశత్రువుకు కన్నీటి వీడ్కోలు పలికారు. ఆయన శరీరం అగ్నికి ఆహుతి అయి ఉండవచ్చు, కానీ ఆయన ఆత్మ, ఆయన సందేశం అమరంగా నిలిచిపోయాయి

వారసత్వం మరియు నేటి ప్రాముఖ్యత – తరగని స్ఫూర్తి

పీఠిక: కాలానికి అతీతమైన నాయకుడు

మహాత్మా గాంధీ మరణించి ఏడు దశాబ్దాలు దాటినా, ఆయన ప్రాసంగికత నేటికీ తగ్గలేదు. హింస, అసహనం, ఆర్థిక అసమానతలు, పర్యావరణ సంక్షోభం వంటి సమస్యలతో సతమతమవుతున్న ఆధునిక ప్రపంచానికి, ఆయన జీవితం, ఆయన సందేశం ఒక ఆశాకిరణంలా కనిపిస్తున్నాయి. ఆయన కేవలం భారతదేశానికే పరిమితమైన నాయకుడు కాదు; ఆయన ఒక విశ్వ మానవుడు, ఒక యుగపురుషుడు. ఆయన వారసత్వం కేవలం విగ్రహాలు, స్మారక చిహ్నాలలో లేదు, అది ప్రపంచవ్యాప్తంగా అణచివేతకు, అన్యాయానికి వ్యతిరేకంగా పోరాడే ప్రతి ఒక్కరి హృదయంలోనూ సజీవంగా ఉంది.

గాంధేయవాదం – ప్రపంచవ్యాప్త ప్రభావం

గాంధీ ప్రవచించిన సత్యం, అహింస, సత్యాగ్రహం అనే సిద్ధాంతాలు, ప్రపంచవ్యాప్తంగా అనేక మంది నాయకులను, ఉద్యమాలను ప్రభావితం చేశాయి.

• మార్టిన్ లూథర్ కింగ్ జూనియర్: అమెరికాలో నల్లజాతీయుల పౌర హక్కుల కోసం, జాతి వివక్షకు వ్యతిరేకంగా పోరాడిన మార్టిన్ లూథర్ కింగ్ జూనియర్, గాంధీని తన గురువుగా, స్ఫూర్తి ప్రదాతగా భావించారు. గాంధీ సత్యాగ్రహ పద్ధతులను అనుసరించి, ఆయన బస్సుల బహిష్కరణ, శాంతియుత ప్రదర్శనలు, సహాయ నిరాకరణ వంటి ఉద్యమాలను నడిపి, అమెరికన్ సమాజంలో ఒక చారిత్రాత్మక మార్పుకు కారణమయ్యారు. "ఏసుక్రీస్తు నాకు స్ఫూర్తినిస్తే, గాంధీ నాకు పద్ధతిని చూపారు," అని కింగ్ అన్నారు.
• నెల్సన్ మండేలా: దక్షిణాఫ్రికాలో వర్ణవివక్షకు (Apartheid) వ్యతిరేకంగా పోరాడి, 27 సంవత్సరాలు జైలు జీవితం గడిపిన నెల్సన్ మండేలాపై కూడా గాంధీ ప్రభావం గాఢంగా ఉంది. దక్షిణాఫ్రికాలో గాంధీ ప్రారంభించిన పోరాటాన్నే, మండేలా తన తరంలో ముందుకు తీసుకువెళ్లారు. ఆయన కూడా క్షమ, సామరస్యం అనే గాంధేయవాద సూత్రాలను అనుసరించి, వర్ణవివక్ష అంతమైన తర్వాత, దేశంలో అంతర్యుద్ధం జరగకుండా కాపాడారు.
• ఇతర ఉద్యమాలు: వీరితో పాటు, పోలాండ్‌లో సాలిడారిటీ ఉద్యమ నాయకుడు లెచ్ వలేసా, టిబెటన్ ఆధ్యాత్మిక గురువు దలైలామా, మయన్మార్‌లో ప్రజాస్వామ్య పోరాట యోధురాలు ఆంగ్ సాన్ సూకీ, చిలీ నియంత పినోచెట్‌కు వ్యతిరేకంగా జరిగిన ఉద్యమం, ఫిలిప్పీన్స్‌లో మార్కోస్‌కు వ్యతిరేకంగా జరిగిన "పీపుల్ పవర్" విప్లవం... ఇలా ప్రపంచంలోని అనేక అహింసాయుత ఉద్యమాలు గాంధీ నుండి స్ఫూర్తిని పొందాయి.

శాంతి, అహింసా మార్గాల ప్రాముఖ్యత:

అణ్వాయుధాలు, ఉగ్రవాదం, అంతర్యుద్ధాలతో నిండిన నేటి ప్రపంచంలో, గాంధీ బోధించిన అహింసా మార్గం యొక్క ప్రాముఖ్యత మరింత పెరిగింది. హింస ద్వారా ఏ సమస్యనూ శాశ్వతంగా పరిష్కరించలేమని, అది కేవలం ప్రతిహింసకు దారితీస్తుందని చరిత్ర పదేపదే నిరూపిస్తోంది. చర్చలు, సంప్రదింపులు, పరస్పర గౌరవం, మరియు ప్రేమ ద్వారానే శాశ్వత శాంతి సాధ్యమని గాంధీ చూపిన మార్గం, నేటికీ ప్రపంచానికి అత్యంత ఆచరణీయమైన మార్గదర్శి. అందుకే, ఐక్యరాజ్యసమితి, గాంధీ జయంతి అయిన అక్టోబర్ 2వ తేదీని, "అంతర్జాతీయ అహింసా దినోత్సవం"గా ప్రకటించి, ఆయనకు ఘనమైన నివాళి అర్పించింది.

నేటి ప్రపంచంలో గాంధీ ప్రాసంగికత

గాంధీ ఆశయాలు కేవలం రాజకీయాలకే పరిమితం కాలేదు. అవి నేటి ప్రపంచం ఎదుర్కొంటున్న అనేక సవాళ్లకు పరిష్కారాలను సూచిస్తున్నాయి.

• పర్యావరణ పరిరక్షణ: "ఈ భూమి ప్రతి ఒక్కరి అవసరాన్ని తీరుస్తుంది, కానీ ఏ ఒక్కరి అత్యాశను తీర్చలేదు" (The Earth provides enough to satisfy every man's needs, but not not every man's greed) అన్న గాంధీ మాటలు, నేటి పర్యావరణ సంక్షోభానికి మూల కారణాన్ని పట్టి చూపిస్తున్నాయి. ఆయన బోధించిన నిరాడంబర జీవనం, అపరిగ్రహం (అవసరానికి మించి కూడబెట్టకపోవడం), స్థానిక వనరుల వినియోగం వంటివి, నేటి సుస్థిర అభివృద్ధి (Sustainable Development) భావనలకు మూలాధారాలు.
• ఆర్థిక అసమానతలు: ప్రపంచీకరణ ఫలితంగా పెరుగుతున్న ఆర్థిక అసమానతలకు, గాంధీ ప్రతిపాదించిన "సర్వోదయం", "అంత్యోదయ" (అందరి శ్రేయస్సు, చివరి వ్యక్తి అభివృద్ధి) సిద్ధాంతాలు ఒక ప్రత్యామ్నాయ నమూనాను అందిస్తున్నాయి. భారీ పరిశ్రమలకు బదులుగా, వికేంద్రీకృత, శ్రమ ఆధారిత గ్రామీణ ఆర్థిక వ్యవస్థను బలోపేతం చేయాలన్న ఆయన సూచన నేటికీ విలువైనది.
• గ్రామ స్వరాజ్యం మరియు వికేంద్రీకరణ: అధికారం ఢిల్లీలో కేంద్రీకృతం కాకుండా, గ్రామాలకు చేరాలని, ప్రతి గ్రామమూ స్వయం సమృద్ధి సాధించాలని గాంధీ ఆకాంక్షించారు. నేటి పంచాయతీరాజ్ వ్యవస్థ, ఆయన గ్రామ స్వరాజ్య కలకు ఒక చిన్న రూపం మాత్రమే.
• మత సామరస్యం మరియు సహనం: మతం పేరుతో జరుగుతున్న ఉగ్రవాదం, ఘర్షణలతో అట్టుడుకుతున్న ప్రపంచానికి, గాంధీ సర్వధర్మ సమభావన, మత సహనం అనేవి అత్యవసరం. అన్ని మతాల సారం ఒక్కటేనని, దేవుడిని చేరుకోవడానికి మార్గాలు వేరైనా, గమ్యం ఒక్కటేనని ఆయన బోధించారు.
• నైతిక నాయకత్వం: విలువలు పతనమవుతున్న నేటి రాజకీయాలలో, గాంధీ జీవితం నైతిక నాయకత్వానికి ఒక గొప్ప ఉదాహరణ. సత్యం, నిజాయితీ, నిస్వార్థ సేవ, త్యాగం వంటి గుణాలను ఆయన కేవలం ప్రబోధించడమే కాదు, స్వయంగా ఆచరించి చూపారు. "నా జీవితమే నా సందేశం" అని చెప్పగల నైతిక ధైర్యం ఆయనది.

మహోపసంహారం

మహాత్మా గాంధీ ఒక వ్యక్తి కాదు, ఒక ప్రవాహం. ఆయనొక నిరంతర అన్వేషి. సత్యం అనే సముద్రంలోకి దూకి, అహింస అనే నావలో ప్రయాణించి, సర్వోదయం అనే తీరాన్ని చేరాలని ఆశించిన ఒక మహాయాత్రికుడు. ఆయన తన జీవితకాలంలో స్వాతంత్ర్యాన్ని చూశారు, కానీ తన కలల భారతదేశాన్ని పూర్తిగా చూడలేకపోయారు. దేశ విభజన, మత ఘర్షణలు ఆయనను తీవ్రంగా గాయపరిచాయి. చివరికి, ఏ ద్వేషానికి వ్యతిరేకంగా ఆయన పోరాడారో, ఆ ద్వేషానికే ఆయన బలైపోయారు.

అయినప్పటికీ, గాంధీ ఓడిపోలేదు. ఆయన విత్తిన అహింస, ప్రేమ, సత్యం అనే బీజాలు, ప్రపంచవ్యాప్తంగా మొలకెత్తుతూనే ఉన్నాయి. అన్యాయం ఉన్నంత కాలం, అణచివేత ఉన్నంత కాలం, గాంధీ ఒక ఆయుధంగా, ఒక స్ఫూర్తిగా ఉంటూనే ఉంటారు. ఆయన శరీరాన్ని నాశనం చేయగలిగారు కానీ, ఆయన ఆత్మను, ఆయన సిద్ధాంతాలను ఎవరూ నాశనం చేయలేరు. ఎందుకంటే గాంధీ అంటే కేవలం ఒక పేరు కాదు. అది మానవత్వం యొక్క అంతరాత్మ పిలుపు. అది సత్యం యొక్క శాశ్వతమైన గొంతుక.

యుగపురుషుని వారసత్వం – సమకాలీన పునఃపరిశీలన

సమకాలీన ప్రపంచంలో గాంధీజీ ఆదర్శాల పునఃపరిశీలన

పీఠిక: కాలానికి అతీతమైన దార్శనికుడు

మహాత్మా గాంధీ కేవలం 20వ శతాబ్దానికి చెందిన నాయకుడు కాదు. ఆయన ఆలోచనలు, ఆదర్శాలు కాలానికి, భౌగోళిక సరిహద్దులకు అతీతమైనవి. ఆయన జీవించి ఉన్నప్పుడు, ఆయన ప్రతిపాదించిన అనేక భావనలు (యంత్రాలపై వ్యతిరేకత, గ్రామ స్వరాజ్యం, నిరాడంబర జీవనం వంటివి) కొందరికి ఆచరణ సాధ్యం కానివిగా, తిరోగమనవాదంగా అనిపించాయి. కానీ, 21వ శతాబ్దంలో, పారిశ్రామిక విప్లవం, ప్రపంచీకరణ, మరియు విచ్చలవిడి వినిమయ సంస్కృతి సృష్టించిన భయంకరమైన పర్యవసానాలను మనం ఎదుర్కొంటున్నప్పుడు, గాంధీ ఎంతటి ముందుచూపు ఉన్న దార్శనికుడో మనకు అర్థమవుతోంది. పర్యావరణ సంక్షోభం, ఆర్థిక అసమానతలు, సామాజిక అశాంతి, మరియు నైతిక విలువల పతనం వంటి ఆధునిక ప్రపంచపు జటిలమైన సమస్యలకు, గాంధేయవాదంలో ఆశ్చర్యకరమైన, ఆచరణీయమైన పరిష్కారాలు కనిపిస్తున్నాయి. ఈ అధ్యాయంలో, నేటి ప్రపంచంలో గాంధీజీ ఆలోచనల ఔచిత్యాన్ని పునఃపరిశీలిద్దాం, మరియు ఆయనపై తరచుగా వచ్చే విమర్శలను విశ్లేషణాత్మకంగా పరిశీలిద్దాం.

పర్యావరణ పరిరక్షణ, సుస్థిర అభివృద్ధి, మరియు సామాజిక న్యాయం

గాంధీని "తొలి పర్యావరణవేత్త" (The first environmentalist) అని పిలవడంలో అతిశయోక్తి లేదు. ఆయన పర్యావరణం గురించి, సుస్థిర అభివృద్ధి గురించి ప్రత్యేకంగా గ్రంథాలు రాయకపోయినా, ఆయన జీవన విధానం, ఆయన తత్వశాస్త్రం మొత్తం పర్యావరణ స్పృహతో, ప్రకృతితో మమేకమై జీవించే భారతీయ సంప్రదాయంపై ఆధారపడి ఉంది.

పర్యావరణ పరిరక్షణ మరియు సుస్థిర అభివృద్ధి:

• అపరిగ్రహం మరియు నిరాడంబరత: గాంధీ ప్రబోధించిన 'అపరిగ్రహం' (అవసరానికి మించి కూడబెట్టకపోవడం) అనే సూత్రం, నేటి 'వినిమయవాదం' (Consumerism) పై ఒక శక్తివంతమైన విమర్శ. ఆధునిక ఆర్థిక వ్యవస్థ, అపరిమితమైన వృద్ధి, అంతులేని వినియోగం అనే పునాదులపై నిర్మించబడింది. ఇది సహజ వనరుల విచక్షణారహితమైన దోపిడీకి, పర్యావరణ విధ్వంసానికి దారితీసింది. గాంధీ, అవసరాలను తగ్గించుకుని, నిరాడంబరంగా జీవించాలని బోధించారు. "ఈ భూమి ప్రతి ఒక్కరి అవసరాన్ని (Need) తీరుస్తుంది, కానీ ఏ ఒక్కరి అత్యాశను (Greed) తీర్చలేదు" అన్న ఆయన మాటలు, నేటి పర్యావరణ సంక్షోభానికి మూల కారణాన్ని స్పష్టంగా వివరిస్తున్నాయి.
• యంత్రాలపై విమర్శ (Critique of Machinery): గాంధీ యంత్రాలకు గుడ్డిగా వ్యతిరేకం కాదు. మానవ శ్రమను తగ్గించే, వారి కష్టాన్ని తీర్చే కుట్టు మిషన్ వంటి చిన్న యంత్రాలను ఆయన స్వాగతించారు. కానీ, మానవులను బానిసలుగా మార్చే, లక్షలాది మంది ఉపాధిని దెబ్బతీసే, మరియు ఉత్పత్తిని కొద్దిమంది చేతిలో కేంద్రీకృతం చేసే భారీ యంత్రాలను ఆయన తీవ్రంగా వ్యతిరేకించారు. ఆయన దృష్టిలో, యంత్ర నాగరికత, మానవులను ప్రకృతి నుండి, వారి సృజనాత్మకత నుండి దూరం చేస్తుంది. ఆయన విమర్శ, నేటి ఆటోమేషన్, ఆర్టిఫిషియల్ ఇంటెలిజెన్స్ వల్ల కలుగుతున్న ఉద్యోగ నష్టాల ఆందోళనల నేపథ్యంలో మరింత ప్రాసంగికంగా కనిపిస్తుంది.
• వికేంద్రీకరణ మరియు గ్రామ స్వరాజ్యం: గాంధీ ఆదర్శ సమాజం, వికేంద్రీకృత, స్వయం సమృద్ధ గ్రామాల సమాహారం. ప్రతి గ్రామమూ తన ప్రాథమిక అవసరాలైన ఆహారం, బట్టలు, ఆశ్రయం కోసం స్థానిక వనరులపైనే ఆధారపడాలి. ఇది సహజ వనరుల సుస్థిర వినియోగానికి, రవాణా వల్ల కలిగే కాలుష్యాన్ని తగ్గించడానికి దోహదపడుతుంది. నేడు ప్రపంచవ్యాప్తంగా ప్రాచుర్యం పొందుతున్న "స్థానిక ఆహారం" (Local Food), "స్థానిక ఆర్థిక వ్యవస్థలు" (Local Economies) వంటి భావనలకు గాంధీ గ్రామ స్వరాజ్యమే మూలం.
• ప్రకృతితో సామరస్యం: గాంధీ జీవన విధానం ప్రకృతితో మమేకమై సాగింది. ఆయన పరిశుభ్రతకు, పారిశుద్ధ్యానికి అత్యంత ప్రాధాన్యతనిచ్చారు. సహజ వైద్యం, శాకాహారం, జంతువుల పట్ల కరుణ వంటివి ఆయన తత్వంలో అంతర్భాగాలు. ఇవన్నీ పర్యావరణ అనుకూల జీవన విధానానికి మార్గదర్శకాలు.

సామాజిక న్యాయం (Social Justice):

గాంధీ దృష్టిలో, సామాజిక న్యాయం లేనిదే నిజమైన స్వాతంత్ర్యం లేదు. ఆయన సర్వోదయం, అంత్యోదయ సిద్ధాంతాలు దీనికి నిలువుటద్దం.

• సర్వోదయం (Welfare of All): పాశ్చాత్య ప్రజాస్వామ్యాలు 'మెజారిటీ యొక్క శ్రేయస్సు'ను లక్ష్యంగా చేసుకుంటే, గాంధీ 'అందరి శ్రేయస్సు'ను ఆకాంక్షించారు. సమాజంలోని అత్యంత బలహీన వర్గాల ప్రయోజనాలను విస్మరించే ఏ అభివృద్ధి అయినా అసంపూర్ణమేనని ఆయన భావించారు. ఈ సిద్ధాంతం, నేటి సంక్షేమ రాజ్య (Welfare State) భావనలకు, సమ్మిళిత వృద్ధి (Inclusive Growth) లక్ష్యాలకు నైతిక పునాదిని అందిస్తుంది.
• అంత్యోదయ (Unto This Last): "మీరు ఏదైనా కొత్త విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టాలనుకున్నప్పుడు, లేదా ఏదైనా నిర్ణయం తీసుకునేటప్పుడు, మీరు చూసిన అత్యంత నిరుపేద, బలహీన వ్యక్తి ముఖాన్ని గుర్తుకు తెచ్చుకోండి. మీరు తీసుకునే నిర్ణయం ఆ వ్యక్తికి ఎలా ఉపయోగపడుతుందో ఆలోచించండి. అది అతని జీవితంపై, అతని భవిష్యత్తుపై నియంత్రణను ఇస్తుందా? అలా ఇస్తే, మీ సందేహాలన్నీ పటాపంచలైపోతాయి," అని గాంధీ చెప్పారు. దీనినే "గాంధీ తలిస్మాన్" (Gandhi's Talisman) అంటారు. ఇది విధాన రూపకర్తలకు, పాలకులకు ఒక శక్తివంతమైన నైతిక దిక్సూచి. నేడు, పేదరిక నిర్మూలన, అసమానతల తగ్గింపు కోసం పనిచేస్తున్న ప్రపంచ సంస్థలకు, ప్రభుత్వాలకు ఈ సూత్రం అత్యంత అనుసరణీయం.
• ట్రస్టీషిప్ (Trusteeship): ధనవంతులు తమ అవసరానికి మించి ఉన్న సంపదను, తమదిగా కాకుండా, సమాజం తమకు అప్పగించిన ఒక 'ధర్మనిధి' (Trust)గా భావించాలని గాంధీ సూచించారు. వారు ఆ సంపదకు యజమానులు కాదు, కేవలం ధర్మకర్తలు (Trustees) మాత్రమే. ఆ సంపదను సమాజ శ్రేయస్సు కోసం ఉపయోగించాలి. ఇది పెట్టుబడిదారీ విధానంలోని దోపిడీకి, కమ్యూనిజంలోని హింసాత్మక వర్గ పోరాటానికి మధ్య ఒక అహింసాయుత, నైతిక ప్రత్యామ్నాయాన్ని సూచిస్తుంది. నేటి కార్పొరేట్ సోషల్ రెస్పాన్సిబిలిటీ (CSR) భావనలకు, ఫిలాంత్రపీకి ఇది తాత్విక పునాది.

గాంధీజీపై విమర్శలు మరియు వాటికి సమాధానాలు

గాంధీ ఒక మహానుభావుడు. కానీ, ఆయన మానవాతీతుడు కాదు. ఆయనపై, ఆయన సిద్ధాంతాలపై, ఆయన తీసుకున్న కొన్ని నిర్ణయాలపై అనేక విమర్శలు ఉన్నాయి. వాటిని నిష్పక్షపాతంగా పరిశీలించడం, ఆయనను మరింత సమగ్రంగా అర్థం చేసుకోవడానికి అవసరం.

1. కుల వ్యవస్థ మరియు అంటరానితనంపై ఆయన వైఖరి:
   • విమర్శ: గాంధీ అంటరానితనాన్ని వ్యతిరేకించినప్పటికీ, హిందూ మతంలోని వర్ణాశ్రమ ధర్మాన్ని (వృత్తి ఆధారిత విభజన) సమర్థించారని, ఇది పరోక్షంగా కుల వ్యవస్థను బలపరిచిందని డా. అంబేద్కర్ వంటి విమర్శకులు వాదిస్తారు. ఆయన దళితుల రాజకీయ సాధికారత కంటే, సవర్ణ హిందువుల హృదయ పరివర్తనపైనే ఎక్కువ ఆధారపడ్డారని, ఇది ఆచరణలో నెమ్మదిగా సాగే ప్రక్రియ అని వారు అంటారు.
   • సమాధానం/విశ్లేషణ: గాంధీ వర్ణ వ్యవస్థను సమర్థించింది, పుట్టుక ఆధారంగా వచ్చే కుల వ్యవస్థను కాదు. ఆయన ఆదర్శ వర్ణ వ్యవస్థలో, అన్ని వృత్తులకూ సమాన గౌరవం ఉంటుంది, ఎటువంటి హెచ్చుతగ్గులు ఉండవు. అయితే, ఆచరణలో ఇది కుల వ్యవస్థగా మారి, దోపిడీకి దారితీసిందని ఆయన అంగీకరించారు. ఆయన వ్యూహం, హిందూ సమాజాన్ని శత్రువుగా మార్చకుండా, దానిని లోపలి నుండే సంస్కరించడం. లక్షలాది మంది సనాతన హిందువులను అస్పృశ్యతా నివారణ ఉద్యమంలోకి తీసుకురావడం ద్వారా, ఆయన ఈ సమస్యపై ఒక బలమైన సామాజిక చైతన్యాన్ని, నైతిక ఒత్తిడిని సృష్టించగలిగారు. ఆయన మార్గం వేరైనా, అంబేద్కర్ లక్ష్యమైన దళితుల విముక్తికే ఆయన కూడా కృషి చేశారు.
2. ఖిలాఫత్ ఉద్యమానికి మద్దతు:
   • విమర్శ: టర్కీలోని ఖలీఫా పదవి వంటి ఒక పూర్తిగా మతపరమైన, పాన్-ఇస్లామిక్ సమస్యను జాతీయోద్యమంలోకి తీసుకురావడం ద్వారా, గాంధీ మతాన్ని రాజకీయాలతో కలిపారని, ఇది భవిష్యత్తులో మత రాజకీయాలకు, దేశ విభజనకు దారితీసిందని కొందరు విమర్శిస్తారు.
   • సమాధానం/విశ్లేషణ: గాంధీ దృష్టిలో, అది కేవలం మతపరమైన సమస్య కాదు. అది బ్రిటిష్ వారి వాగ్దాన భంగానికి, అన్యాయానికి వ్యతిరేకమైన సమస్య. ఆ సమయంలో, హిందూ-ముస్లిం ఐక్యతను సాధించడానికి, ముస్లింలను జాతీయోద్యమంలోకి భారీ ఎత్తున తీసుకురావడానికి అది ఒక సువర్ణావకాశంగా ఆయన భావించారు. ఆయన ప్రయత్నం ఫలించి, సహాయ నిరాకరణోద్యమ కాలంలో అపూర్వమైన హిందూ-ముస్లిం ఐక్యత వెల్లివిరిసింది. అయితే, ఉద్యమం ఆగిపోయిన తర్వాత, ఈ ఐక్యత నిలవలేకపోయిందన్నది వాస్తవం.
3. దేశ విభజనను ఆపలేకపోవడం:
   • విమర్శ: దేశ విభజనను గాంధీ తన చివరి శ్వాస వరకు వ్యతిరేకించినప్పటికీ, దానిని ఆపడానికి ఆయన గట్టిగా నిలబడలేకపోయారని, నెహ్రూ, పటేల్ వంటి తన అనుచరుల నిర్ణయానికి తలొగ్గారని విమర్శలు ఉన్నాయి.
   • సమాధానం/విశ్లేషణ: 1947 నాటికి, గాంధీ ప్రభావం కాంగ్రెస్‌పై, దేశ రాజకీయాలపై గణనీయంగా తగ్గింది. మత ఘర్షణలు, జిన్నా యొక్క మొండి వైఖరి, మరియు కాంగ్రెస్ నాయకత్వం యొక్క నిస్సహాయత ముందు, ఆయన ఒంటరివాడయ్యారు. విభజనను ఆపడానికి ప్రయత్నిస్తే, దేశం భయంకరమైన అంతర్యుద్ధంలోకి జారుకుంటుందని నెహ్రూ, పటేల్ భావించారు. ఆ పరిస్థితులలో, తన మాటను కాంగ్రెస్ నాయకత్వం విననప్పుడు, తాను నిస్సహాయుడినని గాంధీ స్వయంగా అంగీకరించారు. ఆయన వైఫల్యం, ఆనాటి చారిత్రక పరిస్థితుల వైఫల్యంగా చూడాలి.
4. భగత్ సింగ్ ఉరిశిక్షను ఆపలేకపోవడం:
   • విమర్శ: గాంధీ-ఇర్విన్ ఒప్పందం సమయంలో, గాంధీ గట్టిగా పట్టుబట్టి ఉంటే, భగత్ సింగ్, రాజ్‌గురు, సుఖ్‌దేవ్‌ల ఉరిశిక్షను ఆపగలిగేవారని, కానీ ఆయన హింసా మార్గాన్ని అనుసరించిన విప్లవకారుల పట్ల సానుభూతి చూపలేదని ఒక బలమైన విమర్శ ఉంది.
   • సమాధానం/విశ్లేషణ: చారిత్రక ఆధారాల ప్రకారం, గాంధీ తన శక్తి మేరకు వైస్రాయ్ ఇర్విన్‌తో భగత్ సింగ్ ఉరిశిక్షను రద్దు చేయమని చాలాసార్లు అభ్యర్థించారు. అయితే, ఇర్విన్ ప్రభుత్వం, ఒక బ్రిటిష్ పోలీసు అధికారిని చంపిన కేసులో క్షమించడానికి ఏ మాత్రం సిద్ధంగా లేదు. గాంధీ అహింసావాది అయినప్పటికీ, విప్లవకారుల దేశభక్తిని, త్యాగాన్ని ఆయన ఎప్పుడూ గౌరవించారు. కానీ, వారి మార్గాన్ని ఆయన అంగీకరించలేదు. ఒప్పందం యొక్క పరిధిలోకి ఈ అంశం రాకపోయినా, ఆయన నైతికంగా తన ప్రయత్నం తాను చేశారు.
5. బ్రహ్మచర్యం మరియు వ్యక్తిగత జీవితంపై ప్రయోగాలు:
   • విమర్శ: గాంధీ తన చివరి రోజులలో, తన బ్రహ్మచర్య వ్రతాన్ని పరీక్షించుకోవడానికి, తన మనుమరాలు మను వంటి యువతులతో కలిసి నిద్రించడం వంటి ప్రయోగాలు చేశారు. ఇది నైతికంగా, మానసికంగా తీవ్రమైన విమర్శలకు దారితీసింది.
   • సమాధానం/విశ్లేషణ: గాంధీ దృష్టిలో, బ్రహ్మచర్యం అంటే కేవలం శారీరక సంయమనం కాదు, అది మనసులో కూడా ఎటువంటి కామ వికారం లేకుండా, పూర్తి స్వచ్ఛతను సాధించడం. తనను తాను పరీక్షించుకోవడానికి ఆయన ఈ కఠినమైన, వివాదాస్పదమైన ప్రయోగాలను చేశారు. అయితే, ఈ చర్యలు నేటి నైతిక ప్రమాణాల దృష్ట్యా, అనేకమందికి ఆమోదయోగ్యం కావు. ఇది ఆయన జీవితంలోని అత్యంత సంక్లిష్టమైన, వివాదాస్పదమైన అంశాలలో ఒకటిగా మిగిలిపోయింది.

ఈ విమర్శలు, గాంధీని ఒక మానవుడిగా, తనదైన బలహీనతలు, సంక్లిష్టతలు ఉన్న వ్యక్తిగా చూపిస్తాయి. ఆయనను దైవంగా ఆరాధించడం లేదా పూర్తిగా తిరస్కరించడం కాకుండా, ఆయన జీవితాన్ని, నిర్ణయాలను చారిత్రక సందర్భంలో, విమర్శనాత్మకంగా అర్థం చేసుకోవడం ద్వారానే మనం ఆయన నుండి మరింత ఎక్కువగా నేర్చుకోగలం.

ముగింపు – తరతరాలకు స్ఫూర్తిగా నిలిచే మహాత్ముడు

పీఠిక: ఒక అసంపూర్ణ యాత్ర, ఒక శాశ్వత సందేశం

మోహన్‌దాస్ కరంచంద్ గాంధీ అనే మహా యాత్రికుని ప్రస్థానం, 1948 జనవరి 30న ఆకస్మికంగా, విషాదభరితంగా ముగిసింది. ఆయన భౌతిక శరీరం, ఒక హంతకుడి తుపాకీ గుళ్లకు నేలకొరిగింది. కానీ, ఆయన ఆత్మ, ఆయన సందేశం, ఆయన ఆశయాలు అమరంగా నిలిచిపోయాయి. ఆయన తన జీవితకాలంలో కలలుగన్న సంపూర్ణ స్వరాజ్యాన్ని, మత సామరస్యంతో కూడిన అఖండ భారతాన్ని పూర్తిగా చూడలేకపోయారు. ఆ విధంగా చూస్తే, ఆయన యాత్ర అసంపూర్ణంగానే ముగిసింది. అయినప్పటికీ, ఆయన తన 78 ఏళ్ల జీవితంలో, మానవజాతి చరిత్రలో ఒక చెరగని ముద్ర వేసి, తరతరాలకు తరగని స్ఫూర్తిని అందించి వెళ్లారు.

గాంధీజీ జీవితం నుండి నేర్చుకోవాల్సిన పాఠాలు

గాంధీ జీవితం ఒక తెరిచిన పుస్తకం. దాని ప్రతి పేజీ, మనకు ఒక అమూల్యమైన పాఠాన్ని నేర్పుతుంది.

• సత్యనిష్ఠ మరియు నిజాయితీ: గాంధీ జీవితంలో అతిపెద్ద బలం సత్యం. ఆయన తన తప్పులను, బలహీనతలను "సత్యంతో నా ప్రయోగాలు" అనే ఆత్మకథలో నిర్భయంగా, నిజాయితీగా ఒప్పుకున్నారు. ఈ పారదర్శకత, ఈ నిజాయితీయే ఆయనను ప్రజల హృదయాలలో విశ్వసనీయ నాయకుడిగా నిలబెట్టాయి. నేటి రాజకీయ నాయకులు, ప్రజలు నేర్చుకోవాల్సిన అతిపెద్ద పాఠం ఇది.
• ఆచరణే అసలైన ప్రబోధం: "నా జీవితమే నా సందేశం" (My life is my message) అని గాంధీ అన్నారు. ఆయన కేవలం సిద్ధాంతాలను ప్రబోధించలేదు; వాటిని తన జీవితంలో ప్రతి క్షణం ఆచరించి చూపారు. అహింస, నిరాడంబరత, పరిశుభ్రత, శ్రమ గౌరవం – ప్రతి విలువనూ ఆయన ముందుగా తనపై తాను ప్రయోగించుకున్నారు. మాటలకు, చేతలకు మధ్య అంతరం లేకపోవడమే ఆయన గొప్పతనానికి కారణం.
• నిర్భయత్వం: "భయమే అతిపెద్ద శత్రువు" అని గాంధీ నమ్మారు. సత్యం వైపు నిలబడినప్పుడు, దేనికీ భయపడాల్సిన అవసరం లేదని ఆయన బోధించారు. ఆయన బ్రిటిష్ సామ్రాజ్యం యొక్క అపారమైన సైనిక శక్తిని, ఒక చిరునవ్వుతో, అచంచలమైన ధైర్యంతో ఎదుర్కొన్నారు. జైలుకు వెళ్లడాన్ని, చివరికి మరణాన్ని కూడా ఆయన నిర్భయంగా ఆహ్వానించారు.
• స్వయం-విమర్శ మరియు నిరంతర అభ్యాసం: గాంధీ ఎప్పుడూ తనను తాను ఒక సంపూర్ణ వ్యక్తిగా భావించుకోలేదు. ఆయన ఒక నిరంతర విద్యార్థి. తన తప్పుల నుండి నేర్చుకుని, తన ఆలోచనలను, పద్ధతులను కాలానికి అనుగుణంగా మార్చుకుంటూ, నిరంతరం పరిణామం చెందారు. ఈ నిరంతర అభ్యాస తత్వమే, ఆయన్ను ఒక సాధారణ వ్యక్తి నుండి మహాత్ముడిగా మలిచింది.
• చిన్న విషయాల ప్రాముఖ్యత: గాంధీ పెద్ద పెద్ద ఉద్యమాలతో పాటు, పరిశుభ్రత, సమయపాలన, ఉత్తరాలు రాయడం వంటి చిన్న విషయాలకు కూడా అత్యంత ప్రాధాన్యతనిచ్చారు. వ్యక్తిగత జీవితంలో క్రమశిక్షణ, శుభ్రత లేనిదే, సామాజిక, రాజకీయ జీవితంలో విజయం సాధించలేమని ఆయన నమ్మారు.

ఆయన కలలు కన్న భారతదేశం, ప్రపంచం

గాంధీ ఆకాంక్షించిన భారతదేశం, ప్రపంచం ఎలా ఉండేవి?

• గ్రామ స్వరాజ్య భారతదేశం: ఆయన కలల భారతదేశం, కొన్ని నగరాలలో కేంద్రీకృతమైనది కాదు. అది లక్షలాది స్వయం సమృద్ధ, స్వయం-పాలిత గ్రామాల సమాహారం. ప్రతి గ్రామమూ తన అవసరాలను తానే తీర్చుకుంటూ, పరిశుభ్రంగా, పచ్చదనంతో, శాంతియుతంగా, సహకార స్ఫూర్తితో జీవించే ఒక ఆదర్శ గణతంత్రం.
• సర్వోదయ సమాజం: ఆ భారతదేశంలో కులం, మతం, లింగ, వర్గ భేదాలు ఉండవు. అత్యంత నిరుపేద వ్యక్తికి కూడా, అత్యంత ధనవంతుడితో సమానమైన అవకాశాలు, గౌరవం లభిస్తాయి. అందరి శ్రేయస్సు, ముఖ్యంగా అట్టడుగు వర్గాల అభ్యున్నతే ఆ సమాజ లక్ష్యం.
• అహింసాయుత ప్రపంచం: ఆయన కలలు కన్న ప్రపంచంలో, దేశాల మధ్య సరిహద్దులు, సైన్యాలు, ఆయుధాలు ఉండవు. వివాదాలు యుద్ధాల ద్వారా కాకుండా, ప్రేమ, చర్చల ద్వారా పరిష్కరించబడతాయి. దోపిడీ, ఆధిపత్యం లేని, శాంతి, సామరస్యాలతో కూడిన ఒక ప్రపంచ సమాఖ్యను ఆయన ఆకాంక్షించారు.

ఈ కలలు ఆదర్శవంతంగా, ఆచరణ సాధ్యం కానివిగా అనిపించవచ్చు. కానీ, ఒక ఉన్నతమైన లక్ష్యాన్ని నిర్దేశించుకుని, దానివైపు ఒక్క అడుగైనా వేయమని ప్రేరేపించడమే గాంధీ గొప్పతనం.

తరతరాలకు స్ఫూర్తిగా నిలిచే మహాత్ముడు: ఒక మహోపసంహారం

మహాత్మా గాంధీ – ఈ పేరు, 20వ శతాబ్దపు మానవ అంతరాత్మకు ప్రతీక. ఆయనొక రాజకీయ నాయకుడి కంటే ఎక్కువ, ఒక సంఘ సంస్కర్త కంటే ఎక్కువ, ఒక దార్శనికుడి కంటే ఎక్కువ. ఆయన మానవ చరిత్ర గతిని, ఒక సాధారణ వ్యక్తి కూడా మార్చగలడని నిరూపించిన ఒక అద్భుతమైన శక్తి.

ఆయన జీవితం ఎన్నో వైరుధ్యాల సమాహారం. ఆయన గుజరాత్‌లో పుట్టి, యావత్ భారతదేశానికి ప్రతినిధి అయ్యారు. ఆయన హిందూ మతంలో పుట్టి, సర్వధర్మ సమభావనకు ప్రతీకగా నిలిచారు. ఆయన పాశ్చాత్య విద్యను అభ్యసించి, పాశ్చాత్య నాగరికతకు, భౌతికవాదానికి అతిపెద్ద విమర్శకుడిగా మారారు. ఆయన అత్యంత రాజకీయవేత్తగా ఉంటూనే, ఒక పరమ ఆధ్యాత్మిక సాధకుడిగా జీవించారు.

ఆయన మనకు స్వాతంత్ర్యాన్ని ఇచ్చారు. కానీ అంతకంటే ముఖ్యంగా, బానిసత్వంలో మగ్గిపోతున్న ఒక జాతికి ఆత్మగౌరవాన్ని, ఆత్మవిశ్వాసాన్ని తిరిగి ఇచ్చారు. భయంతో బతుకుతున్న ప్రజలకు నిర్భయత్వాన్ని నేర్పించారు. నిరాయుధుల చేతికి 'సత్యాగ్రహం' అనే అమోఘమైన ఆయుధాన్ని ఇచ్చారు. ఆయన మనకు కేవలం రాజకీయ స్వాతంత్ర్యం కోసం పోరాడటమే కాదు, మనలోని చెడుతో, మన సమాజంలోని రుగ్మతలతో ఎలా పోరాడాలో కూడా నేర్పించారు.

నేడు, మనం ఆయన కలలు కన్న భారతదేశానికి చాలా దూరంలో ఉండవచ్చు. మతతత్వం, అవినీతి, అసమానతలు, హింస మన సమాజాన్ని పట్టిపీడిస్తున్నాయి. సరిగ్గా ఇలాంటి సమయంలోనే, గాంధీ మనకు మరింత అవసరం. ఆయన జీవితాన్ని, సందేశాన్ని మనం కేవలం జయంతులకు, వర్ధంతులకు మాత్రమే స్మరించుకుంటే సరిపోదు. వాటిని మన జీవితాలలో, మన సమాజంలో ఆచరించడానికి ప్రయత్నించాలి.

గాంధీ ఒక శకం. ఒక సందేశం. ఒక శాశ్వతమైన వెలుగు. ఆ వెలుగు దారిలో నడిచి, ప్రేమ, శాంతి, సమానత్వంతో కూడిన ఒక ఉత్తమ ప్రపంచాన్ని నిర్మించడానికి ప్రయత్నించడమే, మనం ఆ జాతిపితకు, ఆ మహాత్ముడికి అర్పించగల నిజమైన, సార్థకమైన నివాళి. ఆయన భౌతికంగా అంతమైనా, ఆయన ఆశయాలు, ఆయన ఆత్మ ఈ విశ్వం ఉన్నంత వరకు, మానవత్వం ఉన్నంత వరకు జీవిస్తూనే ఉంటాయి.